آن روزها - اسطورۀ انگور

بعضی از دوستان از بنده خواسته اند تا به تقریب نوروز باستانی منظومۀ اسطورۀ انگور را به مطالعۀ عزیزان در این صفحه بگذارم. داستان پیدایش انگور در هرات در متن قدیمی نوروزنامه منسوب به حکیم عمر خیام آمده است و بنده با الهام ازآن مأخذ و داستانهای مردمی هراتیان این منظومه را نگاشته است. اسطورۀ انگور1- در فرمانروایی شمیرانشاه بر آریا، که هرات باشد، و پدیدار شدن هما که گرفتار مار شده بود ز دهقان، گزارشــــگر باستان --- شـنیدم یکی دلنـــشین داســـتانکه در آریا شهر، یعنی هــــری --- که کردی به چرخ برین همسریشهی بود نامش شمیران راد --- شمـــیران دِژازوی بمانده به یــادشمیران به شهر هری شاه بود --- دلــیر و خردمـــند و آگـــاه بـودبه جمشید پیوسته بودش تبار --- هــری را به هنجـار ازو بود کـارپگاهی در آغـــــاز فصل بهار --- که هم روزخوش بود وهم روزگارهمه لشکر و پهـــلوانان شــاه --- وزیر و دبــــیر و سران سپـــــاه به منظر نشسته گروها گروه --- نظـــاره گرِ دشــت و دامان و کوهکه هنگام گلگشت نوروز بود --- هوای هری بس دل افــــــروز بودخوشا آب و خاک وهوای هری--- نسیم خوش جانفــــــزای هریبه ناگه فرود آمد از آسمان --- همایی پَر آشفــــته و ناتـوانیکی مار پیچان به گرد همای --- که بگرفته یارایــــش از پَرّ و پایشمیـــران بفرمود زی انجمن --- که ای نامـــور پهـــلوانان منخجسته ست ما را چو فرّ همای --- چرا بشکنــد مار پـرّ همــــــای ؟ممانید زنهار کاین گرزه مار --- ز مرغ همــــــایون برآر د دماربه پاخاست باذان که بُد پورشاه --- به دل نرّه شیروبه رخ رشک ماهنه سوزن بجستی ز تیرش نه موی --- کمـــانداری آموخت آرش ازویرها کرد سنجیده تیری ز شَست --- که زد مار را و هــُما را نخـَسـتسبک برزمین دوخت آن ماررا --- رهانید مرغ گرفتـــار راگزنده چو آسیب ازو بر گرفت --- سبکبال پرواز از ســر گرفتبگردید بر گرد منظر بسی --- نهان گشــت و دیگر ندیدش کسی2- آمدن هما پس از یک سال و آوردن دانه های ناشناختهندیدش کسی تا که سالی گذشت --- دگرباره شد سبـــز دامان و دشتنشسته شمیران به دستور پار --- ستاده بزرگان به خدمت هـــــزارپدیدار شد بار دیگر هما --- ولی این کـَرَت شاد و مست و رهانه چون پار پروای مارش دگر --- نه بر خاطـــر از بند بارش دگــربدانجا که باذان ز مارش رهاند --- نشست و ز منقار چیزی فشــــاندفروجست و برجست چندی هما --- تو گفتی کنــد شکـــر باذان ادابه فرجام شد از نظرها نهان --- نهان گشت اندر دل آســــمانفرستاد شه تا ببینند چیست --- که کارهمــایست و بیهـوده نیستنهاده به جا دانه یی چند بود --- به تخم گیاهــــان همــانند بودبخواندند دهقان فرزانه را --- که باشد که بشناســــد آن دانه رابگفتا چنین دانه اندر جهان --- نه در باغ دیـدم نه در بوســـتانولیکن نخستین ببایدش کشت --- چو سر برزند وانماید ســـــرشتشود سبز و بار آورد بی گمــــان --- هویدا کنــــد آنچه دارد نهــــــانبگفتا بکارید و آبش دهیـــــــــــــد --- همـان تاکه روزی بــــرآرد پدیدچو شه (تا که) فرمود،شد نام تاک --- نهفت آن دوسه دانه دهقان بخاکچو آن دانه را کــِشته بد دیـــهقان --- بگفتـــند بهــر چه کردی نهـان؟بگفتـــا که آن دانه در گور شـــد --- ازآن نام آن میـــــــوه انگور شد 3- در کشتن آن دانه ها و رُستن نهالی شگرف و خوش و آوردن میوه ای خوشنما ولی ناشناختهبکشتند و شد سبز و بر نیز داد --- ولیکن دگرگــونه بود از نهـــــــادنهالیست گفتی تبارش دگر --- تنــــه دیگرو برگ و بارش دگــرهمه برگها دلکش و خوش طراز --- همه شاخه ها نغز و پیچان به نازز هر شاخه آویخته خوشه ها --- ز دیدارشـــان دیده را توشــــه هادر آغاز هر دانه چون ارزنی --- شده خوش خوش ازلعلِِ تر، دامنیهمه نازک و روشن و دلستان --- درخشـــنده لعل و تُنُک پرنیــــانچو دهقان آزاده آمد به باغ --- بدید آن گهرها چو رخشان چراغبدانست کاینک رسیدست بر --- بچید اندکی در طبقهـــای زرطبقهـــای انگور زی شـــاه برد --- تو گفتی که خورشــــید با ماه بردولی بیم از خوردنش داشــــــتند --- که آنرا همـی زهـــر پنداشــــــتند نه شه خورد زان میوه نی دیگران --- که گفتند زهراست پنـهـان در آن نهان بود کان دانۀ خوب رنگ --- پراز شهد دارد درون یا شــرنگ4- در ریختن آن خوشه ها در خم و سر خم را بستن و آنچه پس از آن پدید آمدازان خوشه ها خم بینبا شـتند --- سر خم ببسـتند و بگذاشتـــندچو بگذشت چندی بجوشید خم --- چو دیوانه مردم خروشـــــید خـُمسر خم چو یک روز دهقان گشود --- تو گفتــی گدازنده یــــاقـوت بودپس آن شیره دهقان فرهیخته --- بپـــالوده اندر سبــــو ریختهسبویی از آن خدمت شاه برد --- بگفتا ندانســته نتوانـــــش خوردز دستور پس چارۀ کار خواست --- ثنا خواند دستور و بر پای خاستبگفتا به زندان یک آدمکــُش است --- که یک روزهم زنده ماندخوشستببــایســـت فردا پگه کشتنــــــــش --- که از خون او نگــذرد دشــمنــش ورا مهــلت زندگــی امشـب است --- که او را توان گفت جان برلبـستچو خونی به کیفــر بود مردنی --- شود زهــــر را لاجـرم خوردنـیاگر مـُرد جان ر ا به کیفر دهد --- و گر ماند باری ز کـیفـــر رهـــدچو سرهنگِ زندان به فرمان شاه --- بیاورد آن مرد زی بـــــــــارگـاهبنوشید جامی، ترش کرد روی --- ز تلخیش زد چنگ برروی ومویکه پنداشت زهر است و روزش رسید --- ببُرّید یکســــر ز گـــــیتی امـــیدچو دهقــــان بدو داد جـــامی دگر --- «مه» می گفت یعنی مده بیشـــــتر«مده » را نیوشنده «می ده» شنید --- بدینـــگونه نام می آمد پــــــــدیـــد دو چشمش بشد سرخ و رخ برفروخت --- دو دیده برآن جــــام زرّین بدوختچو لختی بشد جام دیگر بخواست --- به شوخی فزود وزفرهنگ کاستدر آغاز آرام و آهسته بود --- سخنهاش کم بود و بایســـــته بـودچو نوشیدن مرد از حد گذشت --- جنون کرد و افتاد و مدهوش گشتفتاده سه روز و سه شب خفته بود --- تو گفتی که مرد ازجهان رفته بودچو برخاست بعد از سه شب خفته مرد --- شه او را به شکــــــــرانه آزاد کردپس آنگاه برخصم و خونخواه مرد --- ببخشـــید نقدی و راضیــــــش کردپس از بخردان انجمن ساختند --- به اندیشه ء کار پرداختـــندکه آنگه هری را بـُد آیــــین دگـــر --- حـــلال و حـــرام و قوانیـــن دگــر چو اندیشه کردند در کار مرد --- که اوّل چه می گفت وآخر چه کردبگفتند کاین آبِ یاقوت رنگ --- گهی شهــــد باشـــد زمانی شرنگگهی نوشدارو گهی زهر مار --- به انــــدازه بایــــدش بـردن به کارچو نوشنده اندازه دارد نگاه --- خرد را و جان را نســــازد تبــــاهولیکن چو شد یار جام و سبو --- خـرد را و جــان را تبه ســــازد اوبدینسان رز و تاک و انگور و می --- مهین جـــای را یافت اندر هـــــری به هر کشت تاکی دگرگونه گشت --- که انگور را گونه از صـــد گذشت گرفتند جشنی به آیین و داد --- بدان مردمـــان هری گشته شــادبه نامه بخواندم که تاک نخست --- بدین گونه در «غوردرواز» رُستاگر چند انگورها گونه گون --- به هر شهر گیتـــی بیـــابی کنـونو لیکن ازانِ هری دیگر است --- خوش و نازک و نغز وشیرین تراستنه درشرق وغرب ونه درروم وریبیـابی چو انگور لعـــــل هـــــــرییادداشت:شمیران دژ کهنترین قلعۀ هرات بوده استغوردرواز محلّی است در شمال هراتاین داستان با استفاده از کتاب نوروز نامۀ حکیم عمر خیّام و داستانهای مردمی هرات به تاریخ 15 تیر/سرطان 1379 در مشهد خراسان به نظم آمد.شهر اتاوا- بیستم فبروری 2010 – آصف فکرت

يكشنبه ۹ اسفند ۱۳۸۸ ساعت ۴:۳۹