آن روزها - یادداشتهای تاریخی منشی محمدعظیم-6

یادداشتهای تاریخی منشی محمدعظیم –6بخش دوم: یادداشتهای متفرّقه (این یادداشتها نیز در بخشهای مختلف حواشی و گاهی در متن صفحات کتابچه، غالباً بدون تاریخ، تحریر شده است).ایام سلطنت قاجاریهآقامحمدخان اخته: 13 عام، 5 ماه، 8 یومفتحعلی شاه برادرزادۀ او: 39 سالمحمدشاه نواسۀ او: 14 سالناصرالدین شاه پسر محمدشاه: 49 سالمعبر چارجوی را نادرشاه جسر بسته لشکر عبور نمودند.نادرشاه و جنگ ایرواننادرشاه در جنگ ایروان که هفتادهزار سوار و پنجاه هزار پیادۀ طایفۀ ینگچری رومی بود، با پانزده هزار نوکر رکابی خود جنگ کرده رومی را شکست داد. عبدالله پاشای و سارو مصطفی پاشای که خُسر سلطان روم بود، در آن معرکه به قتل رسیدند، و پنجاه هزار از لشکر روم کشته و اسیر شدند، و آن موضع را نادرشاه مراد تپّه موسوم نمود.اردوی نادر به راه ابرقوه کرمان و بیابان گرگ روانۀ قندهار شدند.نادرشاه در قندهار[لشکرنادرشاه] از سیستان به راه دلخک و دلارام روانۀ قندهار شدند، قلعۀ زمین داور و قلعۀ بست پشت رود. در قندهار چونکه رود آنجا [که] مشهور به ارغنداب است، و فصل بهار بود، طغیان داشت، از برابری قریۀ کوکران، دوفرسخی قندهار، معبر پیدا کرده، لشکر نادر از آب گذشتند.شهر شیرسرخ را که نادرشاه در ایام محاصرۀ شهر کهنۀ قندهار ساخت که به نادرآباد مشهوراست.نقدینۀ دولت نادریپانزده کرور که هرکروری پنجصد هزار تومان ایران باشد، وجه نقد مسکوک از دولت نادری به خزانۀ کلات نادر موجود بود. سجع مهرهای امیر شیرعلی خان مرحوم:علی است شیر خدا و امیر شیر علی استصحیفۀ خط احکام دین به دهر جلی شدچو مهر حکم به دست امیر شیرعلی شدبعد از سفر هند مهر تاجدار داشت:ابوالفتح معین الدین امیر شیرعلی خان بهادرکه در لاهور حکّاکی شده بود.مالیه بر مواجب و غیرهااز برات مواجب مردم نوکر سرکار والا که همه ساله از رقعۀ حیاتی وضع می شود، از نقد فی یکصد قران دو قران و از جنس فی یکصد من دو من، و از رقعۀ سرخط فی یکصد قران، یک [قران] و از جنس فی یکصد من یک من گرفته می شود. یاد داشت شد (عبارت یاد داشت شد میان کلمات «یک من» و «گرفته می شود» نوشته شده است). ذخیرۀ غلّه در گدامدر عهد امیر عبدالرحمن خان مرحوم حضرت ضیاء الملّة والدین که فرموده و سرشته شده بود، غلّه که به گدام شهر همه ساله موجود باشد،خوراکۀ یک سالۀ فوج: گندم نـُه هزار خروار، ذخیرۀ گدام: دوازده هزار خروار گندممعاملات زمان امیرشیرعلی خانجمع کلّ معاملات هرات در عهد امیر شیرعلی خان مرحوم از نقد و جنس سی و یک لک روپیه قران بود، و در عهد ضیاء الملّة والدین امیر عبدالرّحمن خان مرحوم به یک کرور روپیه قران رسیده بود. تفصیل مالیۀ هراتاز هرات مالیۀ سرکار گرفته می شود، سالانه به قرار تفصیل ذیل:بالا بلوک فی جریب: پختۀ هراتیمیان بلوک فی جریب: پختۀ هراتی ...28 ....48خرواری هفت من و قیمت کاهپایین بلوک .... ....22.... خروار هفت من و قیمت کاه قنوات جمع مختلف دارد: باغات که مردم رعیت در خالصه کرده اند:باغات رعیتی: پختۀ هراتی ...34چاپار تیزتککریم چاپار در حکومت ناظر محمد سرور خان نایب الحکومه چهار روزه از هرات به کابل به راه هزاره رفته بود.مهر عزّت الدولهعزّت الدّوله دختر شاهمخواهر پادشاه جمجاهمعلیا جناب قمرنقاب فلک آفتاب عزّت الدّولة العلیّة العالیةتفصیل هرات و چهارولایت آنچهار ولایت هرات: غوریان، اسفزار، اوبه، کروخنه بلوکات آن:انجیل، آلنجان، اردوان، تیزان، خیابان، غوران، باشتان، سبقر، گذاره، کمبراق، شافلانپنج دروازۀ آن: دروازۀ ملک، درب خوش، درب قطب چاق، درب قندهار، درب عراقکنیسه های یهودیان: طایفۀ یهودی مقیمۀ هرات به محلّۀ خود چهار مسجد دارند: مسجد ملاّ یحیی، مسجد ملا اسمعیل، مسجد ملاّ مراد، مسجد ملاّ متّیخندق هرات: خندق هرات بسیار وسیع و عمیق استبرجهای هرات: و هرات چهار شاه برج دارد، به هر گوشۀ آن یک برج از این قرار: برج خواجه عبدل مصر، برج شاکرم بیک، برج فیلخانه و برج خاکسترفصیلهای هرات: دو فصیل دارد: فصیل بالا و فصیل پایاندیگ تاریخی: ساخته شدن دیگ مسجد جامع شریف در تاریخ سنه 776 هـ/1374-1375مغار خواجه عبّاس: غار خواجه عبّاس که در نزدیک النگ و در پنج فرسخی هرات بوده، در آن کوه به قدر پنجصد نفر به گرد صفه بوده، و ازآن صفّه آب می چکیدهمنازل هرات تا کابل: فهرست منازل پادشاهی به راه قندهار از هرات الی دارالسلطنۀ کابل 53 منزل:تعلّقات هرات: روضه باغ، 2. میرداود، 3. شاه بید، 4. رود گز، 5. ادرسکنتعلقات اسفزار: 6. خواجه عریان، 7. چمبران، 8. چاه جهانتعلقات فراه: 9. آبخورما، 10. دولت آباد، 11. چکاب، 12.غنی مرغ، 13. گرقکتعلّقات گرشک: 14. واشیر، قلعۀ محمد عثـمان، 15. یک لنگ، 16. بیــابانک، 17. بچۀ رابعـه، 18. سـادات، 19. قلعۀ گرشک، 20. کج پایکتعلّقات احمدشاهی: 21. مس کاریز، 22. کوشک نخود، 23. حوض مدد، 24. سنجری، 25. باغ سردار محمد امین خان، 26. کاریز حاجی عزیز، 27. مهمند، 28. مانجه، 29. شهر صفا، 30. خرزانه، 31. آنطرف کاریز، 32. ازکند جلدک گذشتهتعلّقات قلات غلجایی: 33. پل سنگی، 34. باغ ببرو، 35. سر اسپ، 36. تازی، 37. از جوی گذشتهتعلّقات غزنین: 38. کاریز عرض بیگی، 39. مقر، 40. اوبه، 41. قلعۀ مهربردار، 42. موشکی، 43. نانی، 44. غزنین، 45. ششگاو، 46. هفت آسیا، 47. سیدآباد، 48. زرنیتعلّقات کابل: 49. میدان، 50. ارغنده، 51. قلعۀ قاضی، 52. ده مزنگ، 53. شهر کابلفهرست منازل از هرات الی طهران 36 منزلازهرات، 12 منزل: اوّل: سقسلمان، دوم: شکیبان، سوم: مویزک، چهارم: کوهسان، پنجم: کاریز، ششم: عبّاس آباد، هفتم: تربت، هشتم: فریمان، نهم: سنگبست، دهم: بازحوض، یازدهم: طرق، دوازدهم: شهر مشهد.از مشهد، 18 منزل: 1.شریف آباد- شش فرسنگ،2. قدمگاه- شش فرسخ، 3. نیشابور- 5 فرسخ،4. شوراب- 5 فرسخ، 5. رباط زعفرانی- 6 فرسخ، 6. سبزوار-6فرسخ، 7. منزل مهر- 6 فرسخ، 8. مزینان – 5 فرسخ، 9.عباس آباد- 6 فرسخ، 10. میان دشت- 6 فرسخ، 11. میامی – 6 فرسخ، 12. شاهرود – 10 فرسخ، 13. ده ملّا- 4 فرسخ، 14. دامغان- 7 فرسخ، 15. قوشه – 6 فرسخ، 16. آهوان – 6 فرسخ، 17. سمنان – 7 فرسخ، 18. لاسگرد – 6 فرسخ، 19. ده نمک – 7 فرسخ، 20. قشلاق – 21 . ایوان کیف – 5 فرسخ، 22. خاتون آباد – 8 فرسنگ 23. حضرت شاه عبدالعظیم – 4 فرسخ، 24. شهر طهران – دو فرسخ ( در دو موضع همینسان که هست فرسنگ آمده و در فهرست منازل هرات تا مشهد تا منزل پنجم به حروف و بعداً تا مشهد به ارقام و منازل مشهد تا طهران بدون شماره آمده است.) هرگاه زوار که در عتبات می رود، خواسته باشد که به طهران نرود، از ایوان کیف که دومنزلی طهرانست، راه دیرکاج جدا می شود. هرات تا نجف: از نجف اشرف تا هرات شصت و پنج منزل است. نشانی آشنایان قندهاری در طهران: حاجی محمد قندهاری پسر میرزا قاسم، همشیره زادۀ میرزا عباس خان مستوفی. پسران مرحوم حاجی محمد مذکور- امیر محمد و غلام محمد ساکنان طهران می باشند. امیرمحمد سیمسار و کارطوس فروش که به محلۀ چالحصار طهران خانه دارند. روبروی بازار سیمسارها، در دکان سیدهادی، بدست امیرمحمد برسد. یادداشت شد.محلّات تهران: طهران هیجده محلّه دارد فهرست چند کتاب: صحاح ستّه، صحیحین، صحیح بخاری، مکتوبات شریف مجدّد الف ثانیکتابهای چاپ کابل: کتاب عایشۀ درانی عمرخان بارکزائی که به دارالسلطنۀ کابل در عهد سلطنت ضیاء الملّة والدّین امیر عبدالّرحمن خان مرحوم چهاب شده، کتاب بیان حالات خاقان مغفور ضیاء الملّة والدّین امیرعبدالرّحمن عبدالرّحمن خان مرحوم از ایّام جوانی تا زمان سلطنت و کامرانی مشتمل بر دو جلد که به کابل چهاپ شده، کتاب منتخبات کلیله و دمنه در عهد امیر مرحوم که به کابل چهاپ شده است.شمارۀ خانه های مشهد: مشهد مقدس یک لک و بیست هزار حوالی دارد.کتابهایی که در طهران چهاب شده:کتب فقهیه: جواهر الکلام، کشف اللّثام، شرح لمعه، کشف الغطاء ( در اصل کشف الخطاء)، شرح ارشاد، ذکری، جامع الفقهیه، جامع المقاصد، سرایر، مبسوط، شرح کبیر، تذکرۀ علاّمه، کفایة الاحکم، حاشیۀ آقاجمال، مسالک، مدارک، قواعد شهید، قواعد علاّمه، شرایع، غایة المراد( اصل: غایت المراد)، وسایل مرحوم سیّد، معتبر، دروس، جواب و سؤال قمّی، ذخیرة سبزواری، منظومۀ بحرالعلوم، کتب اصولیّه و غیره: قوانین، فصول، حاشیۀ شیخ محمد تقی، اشارات، مناهج، اصول شیخ مرتضی، زبدة الاصول، ضوابط، معالم، فوائد بحرالعلوم، عواید، عناوینتفسیرات شریف: مجمع البیان، تفسیر امام، تفسیربیضاوی، تفسیر جلالین، تفسیر ملاّ فتح الله، تفیسر صافی، تفسیر نیشابوری، تفسیر کاشفی، احسن القصص، درّة المنتظم ( اصل درة المتعظم تحقیق شود) ملا رضا، تفسیر شاه ولی الله، تفسیر نعمت خان عالی، تفسیر عزیزی هندی، جواهر التفسیر.کتب لغت (اصل: کتاب اللّغت): مجمع البحرین، قاموس، شرح قاموس، کنزاللّغة، صراح اللّغة، نهایة ابن اثیر(اصل ابن اسیر)، برهان قاطع، برهان جامع، مصباح المنیر، شمس اللّغة، منتخب اللّغة، صراح اللّغة، کنزاللّغة، غیاث اللّغةکتب مذاهب: احقاق الحق، مفتاح النّبوة، ردّ پادری، دبستان، مجالس المؤمنین، تذکرة الاحسان (شاید تذکرة الحسان)،کتب ادبیه: مقامات حریری، سبعۀ محلفه (شاید معلّقه)، دیوان ابوالعلی، مطرزیکتابهای تواریخ: روضة الصفا، حبیب السّیر، تاریخ معجم، وصاف، جهانگشا، ناسخ التواریخ، تاریخ پطر، شاهنامه، عین الحیات، حیات القلوب، زینت المجالس، تاریخ عیشی، جنّات الخلود، تارخ عجم، تاریخ افغانستان، تاریخ عباسی، تاریخ نگارستان، تاریخ فرانسه، ظفرنامه، سیرالملوک، سیر ملامعین، کتب بحارالانوار بیست و پنج جلد آن به چهاب رسیدهدر کلام [ و ادب ]: شرح تجرید، گوهر مراد ( اصل گوهرالمراد)، شوارق، باب حادی عشر ( اصل: هادی عشر)، شرح منظومة، شرح اشارات، سرّالادب، غرر درر، تحفة النّاصریّة، مجنون عامری، دیوان جناب امیر، سامی الاسامی، امرؤالقیس، کشکول، جامع الشّواهد، مشکول (شاید مشکوة)در منطق: شرح مطالع، میری شمسه ( ؟ شمسیه تحقیق شود، حاشیۀ ملا عبدالله، خمسه، حاشیۀ میرزا علیرضا، در معانی و بیان: مطوّل، چلبی، شواهد مطوّل، میرسید شریف، شواهد عینیدر نحو: شرح رضی، سیوطی، شرح جامی، ابن ناظم، تفریح، مغنی، میرزا ابوطالب، سید علیخان، صمدیه، سید نعمة الله، شواهد سیوطی، شواهد مغنی، عظام، الموزج (ظاهراً انموذج)در صرف: چاربردی، شرح نظام، شرح شافیة، شرح تصریف، مقدّمات بزرگ، شرح رضی، صرف میرکتب رجال: لؤلؤالبحرین، رجال ابوالعلیکتب احادیث و اخبار و غیره: مشارق الانوار، حیات القلوب، عین الحیوة، جلاء العیون، حلیة المتّقین، زبدة المعارف، ابواب الجنان، زبدة التصانیف، معراج السعادة، تحفة المجالس، سراج القلوب، حدیث قدسی، جامع المعجزات، تذکرة الائمّة، خلاصة الاخبار، اسرارالصلوة، سیف الائمّة، نورالانوار، تحفة الملوک، جام عباسی، قصص الانبیاء، ارشادالعوام، اخلاق المحسنین، ترجمۀ نهج البلاغة، دلیل المتحیرین، آداب الشریعة، نصیحة الملوک، فضیحة الملوک، مرآة البلدان، مرآة الجنان، زینت المجالسایضاً کتب عربی: اصول کافی، غایة المرام، توحید مفضل، نهج البلاغة، شرح نهج البلاغة، مقامع، انوار لقمانی، عیون اخبارالرّضا، شرح صحیفة، احتجاج، شرح الزّیارات، عرشیّة، فلک المشحون، جواهر الاخبار، در علم عروض [و] دانستن آداب شعر: حدائق السّحر، براهین العجمقصّه و حکایات: اسکندرنامه، الف لیلة، رموز حمزه، انوار سهیلی، جامع التّمثیل، عجایب المخلوقاتکتابهای چهاپی تازه تالیف و قدیمی تصنیف در طهران در تیمچۀ حاجب الدّوله در کتابخانۀ خورشید به فروش می رسد. *ییلاق آق مشهد تبریز (همینسان بدون شرح و توضیح)کارخانه یا مهمانخانۀ آستان قدس: کارخانۀ طبّاخی حضرتی مشهد دوتا می باشند: یکی از مردم زوّار که در سمت بالاخیابان است، و یکی تعلّق به خدّام آستانۀ مبارکه دارد، که در صحن نو است.اماکن مشهور مشهد: مدرسۀ میرزا جعفرخان که در میان صحن کهنۀ مشهد است، و مدرسۀ عباسقلی خان و بازار عباسقلی خان و حمام عبّاسقلی خان که در سمت پایین خیابان مشهد است. نکته ها و یادداشتهای متفرّقه بعضی از منازل حج: از جدّۀ مبارکه تا به مکّۀ معظّمه ده فرسنگ است. از مدینۀ منوره تا مکّۀ معظمه به راه خشکه ده منزل است، و نیز به راه خشکه از مدینه که در ینبوق (احتمالاً ینبوع) بیائید، پنج منزل است، و از ینبوق به دریا در یک شبانه روز به جدّه می رود. از جدّه به مکّه هم در یک شبانه روز می روند.، تخمیناً ده فرسنگ می باشد. پنجم جدی و پانزدهم جدی: پنجم جدی میلاد حضرت مسیح می باشد که روز عید مردم نصاراست، و روز پانزدهم جدی نیز سال نو آن مردم است.7 صفر روز نوروز: تحویل در شب جمعه 7 صفر؛ روز نوروز یوم جمعه 7 شهر صفرالمظفر بود.شهادت میرعبدالواحد: میر عبدالواحد بن امیر زید بن حضرت امام حسن در سنه هشتادم هجری به هرات شهید شده اند. جناب شاه عبدالعظیم که در دو فرسنگی طهران می باشند، پسر حضرت میر عبدالواحد می باشند. شرح برخی کلمه ها: اخلاق: به فتح خویها و روشهاپولیس: به لفظ نصارا پیادۀ کوتوالی و پیادۀ خاصه دار را می گویندتبختر: خودبینیساحل خانه: دریا که در خشکی می باشدسالدات: پلتنی را می گویندسفر: کتابسفر( ظاهراٌ صفر) : جای خالی که نقطه گذاشته می شود. فروند : یک کشتی را یک فروند می نویسند فراخود : کشتی آتشی را فراخود می گویندقیرات: ده قیرات نُه نخود است به وزن صیرفی و دینار که طلا باشد، هیجده نخود است که یک مثقال شرعی است.درهم: که نقره باشد 12 ونیم و یک عشرنخود است که یک مثقال شرعی است. قیصر: به لغت فرنگ کسی را گویند که مادرش نزدیک به وضع حمل بمیرد و آن طفل را قابله ها از شکم مادر بیرون آورند. شهر قیصریه روم از آثار اوست. کـَرَه سینا: به لفظ اروسی شراب را می گویند. (شاید مارک نوعی مشروب بوده است)مناسک: باقی مانده ها را گویند. مناسک حج یعنی آداب حجمنتهز فرصت بودند: یعنی در کمین فرصت بودند. شهادت امام حسین: شهادت حضرت حسین (ع) در سنه 61 هجری /680 میلادی بود (سطر دیگر نوشته) واقعۀ کربلا: سنه 61ضرب سکه اسلام: سنه 75هـ/694-695 م.ایجاد کاغذ: بعد از هجرت سنه 120/738 ( 130/748 هم می شود خواند)بنی امیه در اندلس: ظهور دولت بنی امیّه در اندلس: سنه 139هـ/756-757م.تشکیل دولت روس: سنه 422هـ/1031م.وفات پیر هرات: تاریخ وفات خواجۀ انصار: فات = 481هـ/1088-1089م.وفات شیخ جام: تاریخ وفات شیخ احمد جام: احمد جامی قدس سره = 536هـ/1141-1142م.شیخ پنجاه و پنج سال بعد از خواجۀ انصار فوت نموده اند.ولادت عبدالقادر گیلانی: ولادت شیخ عبدالقادر: سنه 480هـ/1087-1088م ، وفات: سنه 561هـ/11065-1166م.دولت عثمانی: ظهور دولت عثمانی: بعد از هجرت سنه 688هـ/1289م.ایجاد توب: سنه 762روضة الشهدا را مرحوم ملا حسین کاشفی رحمة الله علیه در سنه 847 به هرات تألیف نمودهوفات شاه سلطان حسین میرزا بایقرا، 11 ماه ذیحجّه به کنارِ آب بالامرغاب، در منزل باب اللهی بادغیس سنه 911ایجاد ساعت بغلی: 922از بلاد روم: قونیه و آق شهر و قراحصار و علانیه و انگوریّه و قیصریّه و قسطنطنیه و روم و اسلامبول و سوری حصار[و] کوتاهیه [و] تنغورلغ [و] التون تاش در سلطانیه مزار قیدار پیغمبر است.جامع نور لامع بشکتاش که در اسلامبول می باشد، که روزهای جمعه سلطان روم و امنای دولت در آنجا نماز جمعه می نمایند.جلالقه و صفالیه ( ظاهراً سقالبه) و روس و آلان و ارمن و گرج، این طایفه ها همجوار ممالک روم می باشند. مدینۀ هرقل از شهرهای روم است. داغستان در کوه البرز است.هزار چشمۀ بختیاری[علفچر مالداران]مردم مالدار پشت رود توابع قندهار در بهار به جهت علفچر در سرحدات چقچران و محالات تایمنی و در زمستان در محالات میمنه و سرپل و آقچه و شبرغان و بادغیس می باشند. نیره طو، بادام طو، قره قیطو، هفت طو، مقیطو، از مزرعه جات اول محال بادغیس می باشد. یاد داشت شد. مشرطو النگ هم دارد. طایفۀ بلوچ شورابک قندهارچاکی و شکی دو موضع است.طوی کان گلطوی کان گل امیر تیمور در سمرقند مشهور است...در صحرای کان گل که از صحاری سمرقند است، امیر تیمور طوی شاهانه نموده، عروسی اولاد خود را کرده، ، بعد ازآن عزم یورش سفر ختا و ختن و چین و ماچین کرده، حرکت نموده که در آن سفر در منزل اترار وفات کرد.آق سولات: از منازل ختای بوده که امیر تیمور از آنجا به اترار رفت و فوت نمود.قراکول: از توابع بخاراست، که پوست قره کلی از آنجا به ولایات می برند.قصبۀ اندخود هم پوست برّۀ قره کـُلّی دارد.طخارستان: مملکت بلخ و قصبات کنار آب آمویه را گویند. هیاطله هم طخارستا[نیا]ن را می گویند. هیاطله یعنی مردمان قوی جثهخواجه خیران: زیارت حضرت شاه اولیا که در بلخ است، به قریۀ خواجه خیران بوده، که الحال مزار شریف می گویند. غزنویان مملوک سامانیان بودند که به پادشاهی رسیدند.شادیان: حصار شادیان و قلعۀ مارومور بلخ را تصرف کردند ( معلوم نیست کدام لشکر)قرشی: قلعۀ قرشی بخارا آن طرف آب است و قلعۀ کرکی این طرف آبلکزیۀ فراه: ( تفصیلی نداده است).فرغانه و مصر و شام: مملکت فرغانه مصر و شام را گویند (؟). مدت خلافت بنی امیّه: خلفای بنی امیّه هزار ماه که نودویک سال باشد حکومت کردند. برخی عبارات:مرید خاندان، جناب پیرپیران غوث الاعظم جیلانی قدس سره چنین گفته اندگر عمر بود قلم بیان خواهد کرددفتری منقح ترتیب دادنذر حضرت پیران پیرصاحب رحمة الله علیهطریقۀ نقشبندیه و سادات قادریهعمق بحرها:عمق بحر محیط کبیر: 8531عمر بحر محیط اطلس: 8341محیط هند: 5664بحر منجمد شمالی: 3613منجمد جنوبی: 4847 صقلاب: طایفه ییست از ترک، که در آخر بلاد مشرق و شمال می باشند، و از شدّت سرما، خانه ها را در زیر زمین ساخته سکونت دارند.تاجگذاری، فوت و تعزیت ملوک نصارادولتهای نصارا که پادشاه آنها فوت می کند، بعد از شش ماه، بلکه یک سال که از لباس تعزیت بیرون می شوند، پادشاه جدید آنوقت تاجگذاری می کند.مهر نائب السلطنۀ هندصورت مهر ویسرای کشور هند که فرمانفرما می گویند:ناظم اعظم ممالک و جزایر کشور هندوستان تعلّقۀ اعلیحضرت ملکۀ انگلستان و یا پادشاه انگلستانسرمای هزاره جات: مردم هزارۀ راه کابل در سردی ملک خود گفته:ز عقرب تا به جوزا غرق برفیمتموز و تیرماهی نیست مارابرف بهاری: در سنه لوی ئیل چنان برف شد که یک ماه از بهار سنه ئیلان ئیل گذشت که درختها برگ نموده سبز شد.بصره و موصل هردو در کنار شطّ بغداد است و بندر می باشددیار بکر از عربستانستکریزلی از مردمان معتبر هوشیار دیار روم استچهاریک کار و نجراو و صافی مواضعات حاصلخیز خوش آب و هوای کابل است و غزنینبندرها: بندر انزلی، بندر سویس، بندر عبّاس، بندر بوشهرقراجنگل: قراجنگل که در هشت فرسخی زمین داور است.ماهی دشت تاسرپُل ذهاب: از ماهی دشت کرمانشاهان تا پل ذهاب بیست و چهار فرسخ است و ذهاب قلعه دارد.نهروان در ده فرسخی بغداد استپل خاص در دوازده فرسخی بغداد بودهپشتۀ قبّۀ سیّار در ظاهر دمشق بوده تک بیتها و مصراعهامنشی در انتخاب تکبیتها سلیقۀ خاصی داشته است. چون بسیاری از ابیات از شاعران ناموریست که دیوانهایشان چاپ شده است از نقل همه ابیات پرهیز شد و تنها چند بیتی به صورت نمونه نقل گردید. این نکته قابل یادآوریست که منشیان با سلیقه همیشه در جست و جوی ابیات دلنشین و زیبا بوده اند تا بتوانند با نقل آنها در مواضع متناسب و به اقتضای موضوع انشاء و نامه ها را هرچه زیبا تر و جذّابتر سازند.به حسن خلق توان کرد صید اهل نظربه دام و دانه نگیرند مرغ دانا را*با اینهمه بی وفایی ای دوستبازآی که دوستی همانستاین خط به زمین نخواهد انداختکز خدمت ماه آسمانستمهر از سر نامه برگرفتمگویی که سر گلابدانستنازم به خرابات که اهلش اهل استگر نیک نظر کنی بدش هم سهل استوجودی کو غنیمت می شماردنکویی با کسان نیکو وجودیستکسی محرم شه بجز شاه نیستز احوال شه جز شه آگاه نیستآهوی دشت معاصی چند روزی سردهیدتا کجا خواهد رسید آخر شکار رحمتتبا دوستان مضایقه در جان و مال نیستنه مرداست آنکه دنیا دوست دارداگر دارد برای دوست داردمرد عاقل گه سخن گفتندل خود هادی زبان داردتا حدیثی به دل نیندیشدبرزبان آن حدیث نگذاردمرد احمق گه سخن گفتندل خود تابع زبان داردهرچه خواهد بگوید و آنگاهدل برآن قول و گفته بگماردکه سعدی که گوی بلاغت ربوددر ایام سعدبن بوبکر بودگفتم که خطا کردی و تدبیر نه این بودگفتا چه توان کرد که تدبیر چنین بودگل به کابل باده در شیراز رنگین می شودزلف در ایران کمر در هند پرچین می شودلطف تو چون بیحد است، حاجت ما را برآرچو یار برسر صلح است و عذر می خواهدتوان گذشت ز جور رقیب در همه حالتوان شناخت بتکرار در شمایل مردکه تا کجاش رسیدست پایگاه علومولی ز باطنش ایمن مباش و غرّه مشوکه خبث نفس نگردد به سالها معلومکار بسیار است در پیش قلم لیک گشته قوت تحریر کمعمر رفت و هوای نفس نرفتسگ پیر شکاریی دارمدر جنگ چو آهنیم و در صلح چو مومآنکه فکرش گره از کار جهان بگشایدگو درین نکته بفرما نظری بهتر ازیناعتبار سخن عام چه خواهد بودنبه خود گر دوستی داری به مردم دوستی کم کنبه عیادتم قدم نه که ز بیخودی شوم بهاگر مقدار گرد موکبش داند فلک سازدسمندش را ز ماه چهاده زین نهالیچهمدار مملکت، دارای دوران، آصف ثانیوجیه الملک اسمعیل بن محمود پالیچهوزیری کز برای مسندش زیبد که هرروزیفضای چرح دیوانگه شود خورشید قالیچهبوی اخلاص و نفاق بی مزههست ظاهر همچو عود و انگزهاز دیدۀ زمانه روانست جوی جویای دیدۀ زمانه بگو تا چه دیده ای*دم از ممالک خوبی چو آفتاب زدنترا سزد که غلامان ماهرو داریبه سرکشی خود ای سرو جویبار منازکه گر به او رسی از شرم سر فرودآری... که کیستی تو و با ما چه گفت و گو داریهرتار موی حافظ در در دست ترک شوخیستمشکل توان نشستن در این چنین دیاریطفیل هستی عشقند آدمی و پریارادتی بنما تا سعادتی ببری... ازاین معامله غافل مشو که حیف خوریهرجا که سری بود فرو رفت به خاکهرجا که خری بود برآورد سریرسید دولت وصل و گذشت محنت هجرنهاد کشور دل باز رو به معموریکرا رسد که کند عیب دامن پاکتکه همچو قطره که بر برگ گل چکد پاکیاگر این شراب خام است اگر آن حریف پختهبهزاربار بهتر ز هزار پخته خامیمرا تو عمر عزیزی و جان محترمیبه هرچه بر سر من حکم می کنی حکمیاگرچه خرقۀ من در گرو به میکده استز مال وقف نبینی به نام من درمیخوش باش و پند بشنو ازین پیر منحنیاین مهر سپهر دین پناهیوی سایۀ رحمت الهیادب و شرم ترا خسرو مهرویان کردآفرین بر تو که شایستۀ صد تحسینیهرحکم که از سر یقین استآرایش ملک و زیب دین استمستانید ازو فزون از باجباج گیری کنید بی تاراجتاجران منهیان اخبارندوز بد و نیکتان خبر دارندبرخی مقولاتهوالعالم بحقایق الامور و دقایقهاهوالعالم بحقایق الامورو لا تجعل یدک مغلولة الا عنقک و لا تبسطها کلّ البسطالعبد و ما فی یده کان لمولاهیا ذی المجد و الجود و العلیپایان یادداشتهاشرح برخی نامها و کلمات اخته: مقطوع النسل، مردی که بیضه هایش را کشیده باشنداروسّیه: روسیهازواجی و مستغلات: دو اصطلاح مربوط به املاک و اراضی. زوج به حساب آبیاریست مثلاً بیست زوج آب و اراضیاستار: سیر (ده استارکم یعنی ده سیرکم)اسلامبول: استانبولاشتهارات: فرمانهای رسمیاشتهارخط: ابلاغیه الوسی: مردمیاود ئیل: سال گاواولجه و غنیمت: تاراج، مالی که از دشمن مغلوب ستانندایت ئیل: سال سگایلات اویماقیۀ رعیت هرات: ایلها و اقوامی که متعلق به گروه قومی ایماق یا اویماق باشندایلجاری: متفرقه، مردم از هر گروه ایل جمشیدی: از اقوام هراتایل فیروزکوهی: از اقوام هراتبادکوبه: باکوبارس ئیل: سال پلنگبازار مکاره: بازار موقتی و موسمیبرات مواجب: سندی که به موجب آن مبلغ معیّنی پرداخت و دریافت می شودبرگد: بریگیدیر، سرتیپبلدة الرّجال کابل: صفتی است برای شهر کابل یعنی شهر مردان و شهر دلیرانبلوای عام: شورش سراسری، اغتشاش عمومیبلوکات: شهرستانهای هرات. به حساب قدیم هرات نه بلوک و چهارده ولایت داشته استبندرات: بندرها، بنادربولک: بلوک، بخش، شعبهپلتن: دسته (اصطلاح نظامی)پهره داری: کشیک، گزمهپهلوان بازی: مسابقۀ کشتی گیری و پهلوانیپیچی ئیل: سال بوزینه (میمون)تارتق: پیشکش، هدیهتخاقوی ئیل: سال مرغتموز: اوج گرمای تابستان، ماه دهم سریانی برابر ژوئیه و اسد/مرداد تنخواه مواجب: حقوق و دستمزدتنگوزئیل: سال خوک توشقان ئیل: سال خرگوشتیرماه: در هرات به معنای پاییز و خزانجرنیل: جنرال، ژنرالجریده: تنها و بدون همراهچلّۀ خورد: در تهران چلّه کوچک، دوران چهل روزه و به قولی (در عرف مالداران) بیست روزه که از دهم دلو/ بهمن آغاز می شود و هوا در مقایسه با چلّه کلان یا چلّه بزرگ گرمتر می شود. چلّه کلان یا چله بزرگ از اول جدی/دی تا دهم دلو/بهمن که هوا بسیار سرد است.چهارده کروهی قندهار: تقریبا چهارده میلی قندهار، سه کروه برابر یک فرسنگ است. فاصله از قندهار، محل جنگ میوند چهاونی: پادگان، محل اقامت سربازانحدبخشی: تعیین مرز و سرحد و توافق جانبین بر سر آنحکیمجی: حکیم باشی، اصطلاح هندی استحوالی: حویلی، خانه، منزل، سرا. تلفظ این کلمه اکنون در کابل حـَولی استخاصه دار: اصطلاح نظامی، سپاه یا سپاهی ویژهخفیه، بطور: سرّی، پنهانیخوانین ملکی: بزرگان کشوری و غیر نظامیراپت: تلفظ مردم کابل برای نام رابرترساله: واحد نظامی، سواره نظامرقعۀ سرخط: برگۀ هویت که وجود و زنده بودن شخص را تصدیق می کرده استرنجید: رنجیت سنگ حاکم پنجابروغن چراغ: روغنی که در چراغ به کار می رفته ست؛ مانند روغن منداب (زغیر)روپیۀ پختۀ کابلی: پول و سکّه یی بوده در برابر روپیۀ قرانساخلو: سپاهی که برای حفظ قدرت و احتیاط مأمور اقامت در شهری یا محلی می شود. این اصطلاح در هرات اکنون به صورت سخلو (سیخلاو) به کار می رود که به عبارت گویش تهران به معنای کاشتن یا علاف ساختن استسچقان ئیل: سال موشسرافسر کلان: فرمانده کُلّسر پلتن: سردسته ( اصطلاح نظامی)سرشته شدن: تدارک دیدن و تهیه نمودنسرک: خیابان، جادّهسرک پخته: جاده و خیابان بتون آرمه یا سنگ کاری شده و منظم و مقاومسرکار: دولتسقط شدن: مردن، از بین رفتن (برای حیوان به کار می رود)سلخ: آخر ماه. سلخ ربیع الاول یعنی روز آخر ماه ربیع الاولسنجان، سنجن صاحب: سنت جانسوار رساله: اصطلاح نظامی، سواره نظامشقاقلوس: درد پا، نقرس، بیماری امیر شیرعلی خانشیرازۀ دورۀ هرات: حصار و برج و بارو و دروازه های هراتشیشۀ شصت وششم: اصطلاح شیشه در عرف با عدد شش ارتباط دارد و آن روزهای معینی است پس از نوروز که اول آنها ششم نوروز است و پس از هر ده روز یک شیشه است؛ مثلاً شیشۀ ششم و شانزدهم و بیست و ششم و سی و ششم... به همین ترتیب تا شیشۀ شصت و ششم. که برابر هر شیشه امکان سرما و گاه سرمای سخت می رود. کلمۀ دیگر در هرات به همین معنی «غـُنـش» است و گویند شیشه های بعد از نوروزو نیز گویند این غنش بود یا غنش است، یعنی سرمای زودگذر پس از نوروزشیلان: طعام، سفرۀ طعامضرب: واحد شمارش توپ، مثلاً هشت ضرب توپطپانچه: تفنگچهعرض راه کابل: در راه کابل، در بین راه کابل. اکنون بیشتر می گویند در طول راه...عرض نمودن : سان دیدن، رسم گذشتعمل ده بجه روز: درست ساعت دهعیال و تعلّقات و اسباب: خانواده و وسایل خانهغرّۀ ماه: اول ماه، مقابل سلخ که آخر ماه استغلبه نمودن: غالب شدن، به معنای اشغال و تصرف نمودن نیز آمده استفاتکین: پاتکینفرستاب: گونه یی از تلفظ نام روسی پرستوف قبله گاه: پدرقراولخانه (نام جای که معنی هم دارد): مانند دیدبانی و دیدگاهقروت: کشکقشون: سپاهقماروف: کوماروفقوی ئیل: سال گوسفندقیدخانه: محبس، بازداشتگاهکافرقلعۀ کهسان: شهر مرزی که اکنون اسلام قلعه نام داردکروه: واحد مسافت، یک سوم فرسنگکمان افسر: کماند آفیسر، افسر فرماندهکمپو: کمپوند؟ لشکر دوازده هزار نفریکمیدان: کمندانت، قوماندانکمیشن: کمیسیون، تصدی، نمایندگی، هیأت و انجمنکمیشنر: گماشته، نمایندهکوتی: خانۀ ییلاقی گل شدن: خاموش شدن، شمع گل شد یعنی شمع خاموش شدلات فرنگی: لات تلفظ کابل برای کلمۀ لُرد یا لارد انگلیسی است. دراینجا ظاهراً مراد لرد مکناتن استلشکر به سرِ کسی کشیدن: لشکر کشی بر ضد کسی یا مقامی کردنلک ( یک لک و دولک...): صدهزارلوی ئیل: سال نهنگمابین راه: در طول راه، میان راهماروچاق بالامرغاب: مروجق یا مروچاق و ماریچاق، نزدیک مرغاب، از شهرهای مرزی شمال افغانستان. معنی مرو کوچک استمالدار: دامدار، فلّاح محصوری شدن: به محاصره درآمدنمضافات: توابع، شهر و مضافات یعنی شهر و اطراف یا شهرستانهای آنمعۀ: مع، همراه، به اتفاق و معیتمقدّمه: جنگمقدّمة الجیش: سرلشکر و طلایۀ لشکرمقدّمۀ میوند: جنگ میوند در برابر نیروهای بریتانیامیر: حاکممیرهای چهار ولایت: حاکمهای چهار ولایت از توابع بلخناخوشی وبا: بیماری وبا و کلرانائب: نائب الحکومه، نائب سالار، معاون، نمایندهنظربند: تحت نظر، تحت تعقیبنوکری: خدمت دولتی، مأموریّتولد: فرزندیاغی: شورشی، کسی که در برابر قانون و در برابر حکومت طغیان می کندینرال: تلفظ روسی |ژنرال یونت ئیل: سال اسبئیلان ئیل: سال مارپایانشهراتاوا- نهم اپریل 2015 برابر بیستم حمل/فروردین 1394آصف فکرت

پنجشنبه ۲۰ فروردين ۱۳۹۴ ساعت ۱۶:۱۰