آن روزها - گفتار بلخ در مثنوی معنوی

لهجۀ بلخ و دریافت بهتر سخن مولانابخش ششم ( مثنوی )در تحقیق این بخش از نسخۀ مؤرخۀ 677 هجری قمری استفاده شده و ارجاعات بر اساس نسخۀ عکسی چاپ تهران استآبدستوضودر گل تیره یقین هم آب هستلیک زان آبت نشاید آبدست(صـ 233)آب زیر کاهکنایه از شخص زرنگ یا آنکه به ظاهر آرام و سربزیر است اما در نهان فتنه جویی کندرقعه پنهان کرد و ننمود او به شاهکه منافق بود و آبی زیر کاه(صـ341 )آتش تیزشدنکنایه از شدت سوزو گدازچون زنم دم کاتش من تیز شدشیر هجر آشفته و خونریزشد(صـ 40)آتش در در آتش. تقدیم اسم بر اضافهدر تو نمرودیست آتش در مرورفت خواهی، اول ابراهیم شو(صـ 38 )آتش درآدر آتش درآ، در آتش داخل شوچون کریمی گویدت آتش درآاندرآ زود و مگو سوزد مرا(صـ 254 )آتش زنهدرگیران، آنچه که باعث برافروختن آتش شود، فندک. در گیران در بلخ و کابل به معنای هیزمی که آسان برفروزد و در برافروختن آتش کمک کند. نیز به معنای فندکگوییش پنهان زنم آتش زنهنی به قلب از قلب باشد روزنه؟(صـ 128)بر مثال سنگ و آهن این تنهلیک هست او در صفت آتش زنه(صـ 384 )آتش کشهیزم خشک و نیم سوخته یا هرچیزی که جاذب آتش و آمادۀ سوختن باشد. اما اکنون در هرات آتش کش به حالت کسی گویند که غذای شور یا گرمی خورده و بسیار تشنه است.سوخته چون قابل آتش بودسوخته بستان که آتش کش بود(صـ 38 )آسمانها بر رودبر آسمانها رودلیک دودش آسمانها بررودبردماغ حور و رضوان برشود(صـ 230 )آشنا کردنشنا کردن، در هرات آشنا کردن و در بلخ و کابل آب بازی کردن گویندهیچ دانی آشنا کردن بگوگفت نی ای خوش جواب خوب رو(صـ 67)آن جایگهآنجا، آن جایگاهساعتی آن جایگه تشریف دهتزکیه مان کن زمان تعریف ده(صـ 155)خود تو را کاری نبود آن جایگاهکه به بیهوده کنی این عزم راه(صـ 546 )ازارامروز در کابل و بلخ ازار به معنی تنبان (شلوار) است اما در سابق، چنانکه دراین شعر، ازار به معنای قطیفه (روسری و چادر) نیز به کار می رفته استگفت برسر چه فکندی از ازارگفت کردم آن ردای تو خمار(صـ 46 )استنجاطلب پاکی، آنچه که در تهران طهارت گرفتن و طهارت کردن گویندچون که استنجا کنی ورد و سخناین بود یارب تو زینم پاک کن(صـ 349 )اِشَکخر، مرکبچون تفحص کرد از حال اشکدید خفته زیر آن خر نرگسک(صـ 424 )پیش خر خرمهره و گوهر یکیستآن اشک را در دُر و دریا شکیست(صـ 523 )اشکمشکم. افزودن الف مکسور در ابتدای کلماتی که با شین آغاز می گردد در موارد دیگر نیز دیده و شنیده می شود؛ مانند اشتر، و اشکنج. در جای دیگر به جای شکار اشکار آمده (ما ترا و جمله اشکاران ترا). نیز به جای شکسته بند، اشکسته بند ( خواجۀ اشکسته بند آنجا رود...صـ 75)همچو آن روبه کم ِ اشکم کنیدپیش او روباه بازی کم کنید(صـ 73)الف چیزی ندارداشاره به یکی از نخستین دروس الفبا برای کودکان نوآموز که هنوز در برخی از مکتبخانه ها رایج است: الف ندارد، ب یکی بازیر دارد، ت دوتا با سر دارد....کم نگردد فضل استاد از علوگر الف چیزی ندارد گوید او(صـ166 )چون الف چیزی نداریم ای کریمجز دلی دلتنگ تر از چشم میم(صـ552 )امر هست؟اجازه هست؟ می توانم وارد شوم؟فتویت اینست ای ببریده دست؟که درآیی و نگویی امر هست؟(صـ 141 )انبارمخزن، محل ذخیره. اکنون به جای این کلمه در کابل و بلخ و هرات بیشتر کلمۀ «گدام» را به کار می برند که فارسی نیست غیر این تخمی دراین انبار نیستغیر حسن تو که آن را یار نیست(صـ 75)انگشتک زدنبشکن زدن، در هرات: مشکه زدنپس زد انگشتک به رقص اندر فتادکه بده زوتر رسیدم درمراد(صـ 413 )باد ریشغرور و خودبزرگ بینی. اکنون باد بروت گویندقهقهه خندید و جنبانید سرگفت باد ریش این یاران نگر(صـ 126 )بار برگاو است و برگردون حنینمثلی است معروف یعنی آن که کار سختی را انجام می دهد خاموش است ولی دیگری به جای او شکوه می کند. این مثل اکنون در هرات به این شکل است که : زور به گاو ناله به گردو. گردو همان گردون یا گردونه است و آن وسیله ای چرخدار است که خرمن را می کوبد و با گاو کشیده می شود و چون از چوب است، هنگام حرکت صدا می کند یعنی می نالدهین مشو غرّه بدان گفت حزینبار برگاو است و بر گردون حنین(صـ108 )بازار تیزبازار با رونق و پرخریدار در برابر بازار بازار کسادخیز بلقیسا که بازاریست تیززین خسیسان کساد افکن گریز(صـ 323 )باشاقامت، اکنون بیشتر به صورت بود و باش به کار می رودوانکه اندر قرص دارد باش و جاغرقۀ آن نور باشد دائما(صـ265 )بُبخشدبا ضمّ اول، چنانکه این تلفظ امروز هم در بلخ معمول است. در نسخۀ خطی بر بالای حرف ب ضمّه نهاده استسر ببخشد شکر خواهد سجده ایپا ببخشد شکر خواهد قعده ای(صـ 242 )بجهبگریز. این واژه در هرات به جای گریختن معمول است. قابل یادآوریست که بجه در اصل یعنی خیز بزن که ریشۀ امر آن جه و ریشۀ ماضی آن جست استور سوی شهراست دم رویش به دهبندۀ آن دم باش و از رویش بجه(صـ 502 )چون نباشد قوّتی پرهیز بهدر فراق لایطاق آسان بجه(صـ 510 )بچه برون انداختنسقط کردن، سقط جنین، در گفتار هرات: بچه کندنمادران بچّه برون انداختندتا همه ناله و نفیر افراختند(صـ 428 )بخش کردنتقسیم کردن. گفت شیر ای گرگ این را بخش کردنمعدلت را نوکن ای گرگ کهن(صـ 71 )ای بداده رایگان صد چشم و گوشبی ز رشوت بخش کرده عقل و هوش(صـ232 )بدبندگیبندگی را به شایستگی انجام ندادنگر فراق بنده از بدبندگیستچون تو با بد بدکنی پس فرق چیست؟(صـ 37 )برادرخواندهبرادر گفته، کسی که او را برادر گویند و به اصطلاح با او دست برادری دهند. در برابر آن خواهرخوانده و خواهر گفته می شودگفت هجده هفده یا خود شانزدهیا که پانزده ای برادرخوانده(صـ 525)برچیبرای چه؟ چرا؟ای بلیس خلق سوز فتنه جوبرچیم بیدار کردی؟ راست گو(صـ 152 )برسریبه علاوه، افزون به آن، اکنون این واژه به صورت «ورسره» نیز به کار می رودبرسری جغدانش بر سر می زنندپرّوبال نازنینش می کنند(صـ 120 )برینبُریده، قاش، قاچ، گرچچون برید و داد او را یک برینهمچو شکر خوردش و چون انگبیناز خوشی که خورد داد او را دومتا رسید آن گرچها تا هفدهمماند گرچی گفت این را من خورمتا چه شیرین خربزه ست این بنگرم(صـ 127)بشنوانم یعنی بخوانم یا کاری کنم که بشنوند. این کلمه مخصوصاً در تاجیکستان رایج استوانمایم من پلاس اشقیابشنوانم طبل و کوس انبیا(صـ81 )بنده شخص اول، مفرد متکلم، همانگونه که امروز معمول استشیری اندر راه قصد بنده کردقصد هردو همره آینده کرد(صـ28)بـُلـُقنام آوا (اسم صوت). صدایی که از افتادن جسمی سنگین در آب پیدا شود. نیز صدای جوشیدن آب. اکنون بلُق بلُق وبلقّس و بلُقّست نیز گوینداو ز بانگ آب پرمی تاعنقنشنود بیگانه جز صوت بلق(صـ 121 )بندیزندانی، دربندهمزبانی خویشی و پیوندی استمرد با نامحرمان چون بندی است(صـ 29 )بوریاکوبی <span lang="EN-CA" style="FONT-FAMILY: Wingdings; FONT-SIZE: 14pt; mso-bidi-language: FA; mso-ascii-font-family: 'Times New Roman'; mso-hansi-font-family: 'Times New Roman'; mso-char-type: symbol; mso-symbol-font-family: Wingdings">à دق الحصیربوی بردنگمان بردن، درک کردن ، از قرائن فهمیدنآن یکی طوطی ز دردت بوی بردزهره اش بدرید و لرزید و بمرد(صـ 39 )بوی برد از جدّ و گرمیهای اوکه گزافه نیست این هیهای او(صـ 159 )بوی بر از جزو تا کل ای کریمبوی بر از ضد تا ضد ای حکیم(صـ203 )بهشت اندراندر بهشتگربهشت اندر روی تو خارجوهیچ خار آنجا نیازی غیر تو(صـ 166)بیخ برکندنبیچاره ساختنکه دگرگون گردی و رحمت کنیپیش ازآن که بیخ مارا برکنی(صـ 144 )پس بگفتندش چه جای خنده است؟قحط بیخ مؤمنان برکنده است(صـ373 )بی ز رشوتبی از رشوت، بدون رشوتای بداده رایگان صد چشم و گوشبی زرشوت بخش کرده عقل و هوش(صـ 232)بیستمبایستم، بمانمگفت از درد این فراغت نیستمکه درین فکرو تفکر بیستم(صـ 212)بیگارکار بی مزد. به کنایه گویند که او را به بیگاری گرفته اند، یعنی که از او کار می کشند و مزدی به او نمی دهندهمچو نایی نالۀ زاری کندلیک بیگار خریداری کند(صـ 107)بیگاهشام. بیگاه کردن وقت را تلف کردن، روز را شام کردن، کنایه از معطلی بسیارگر زشادی خواجه آگاهت کنمترسم ای خواجه که بیگاهت کنم(صـ 194)ای دریغا وقت خرمنگاه شدلیک روز از وقت ما بیگاه شد(صـ 239 )بی گمانیقینا. امروز برخی معتقدند که بی گمان را به جای یقیناً و بدون تردید به کار نباید برد. از کمان هر راست بجهد بی گمانراست شو چون تیر و واره از کمان(صـ 33 )بیگهشام، دیر، بیگاه. جالب است که بیگه در بلخ و نهار در تهران به کار می رود. وای کز آواز این بیست و چهارکاروان بگذشت و بیگه شد نهار(صـ 48)بی ناخن نا توان، بی صلاحیت و قدرت. در مورد شخص بدکنش گویند: خدا ناخنش ندهد، یعنی خدا او را توان آزار ندهادما ز عشق شمس دین بی ناخنیمورنه ما آن کور را بینا کنیم(صـ 120 )بینی طفل را مالیدنچون طفل شیرخوار هنگام شیرخوردن به خواب می رود و هنوز گرسنه است، مادر بینی او را می مالد تا شیر در گلویش نجهد و بیدار شود و به مکیدن ادامه دهدبینی طفلی بمالد مادریتا شود بیدار و واجوید خوری(صـ105 )پاتابهپایتابه. پارچه ای باریک و دراز که برساق پای پیچند. در هرات پاتاوه گویند و مثلی است که گویند: اطلس کهنه می شود ولی پاتاوه نمی شودواسطه دیگی بود یا تابه ایهمچو پارا درروش پاتابه ای(صـ 114 )پاره دوزوصله گر، کهنه دوز، در هرات: پینه دوزصبر کن در موزه دوزی نو هنوزدر نوی بی صبر گردی پاره دوز(صـ 375 )پالدمنواری که در از زیردم الاغ گذرانیده در دو سوی پالان استوار کنند. امروز پاردم گویندپشت او خم گشت همچون پشت خمابروان برچشم همچون پالدم(صـ 47 ) ابروان چون پالدم زیر آمدهچشم را نم آمده تاری شده(صـ 121 )پامزداجرت بردن چیزی یا خبری به جایی. در هرات «کراپا» گویند، یعنی کرایۀ پا که صورتی از همان پای مزد استکنج زندان جهان ناگزیرنیست بی پامزد و بی دقّ الحصیر(صـ 109)چون فرود آمد ز غرفه آن امیرجان همی افشاند پامزد بشیر(صـ526 )پایکتصغیر پای از باب تحبیب و ترحّم. در هرات پاگک گویندپایکش بست و پرش کوتاه کردناخنش ببرید و قوتش کاه کرد(صـ104 )پراکنده گوییامروز پریشان گویی نیز گویندخواجه اندر آتش و دود و حنینصد پراکنده همی گفت اینچنین(صـ 42 )پرده دردر پرده. نهادن اضافۀ پیشین پس از کلمهچون که نامحرم درآید از درمپرده در پنهان شود اهل حرم(صـ 54 )پروریحیوانی که برای استفادۀ گوشت آن در پرورش و فربه ساختن آن کوشند. پرواری و پلواری نیز گویندهفت گاو فربه بس پروریخوردشان آن هفت گاو لاغری (صـ 412)پرّۀ بیابانکنارۀ بیابان. از آبادی بسیار دور. در هرات هم پرّۀ بیابان و هم برّ بیابان گویند و مقصود از دومی دوری از آبادی و آبادانی استبرنشان پای آن سرگشته راندگرد از پرّۀ بیابان برفشاند(صـ132 )پس اودنبال او، در پی اوچون رباید غارتی از جفت شویجفت می آید پس او شوی جوی(صـ 247)پس پشتغیاب، قفاهریکی با آن دگر گفتند سراز پس پشت دقوقی مستتر(صـ 234)پس خزیدندر مجلسی یاجایی از کسی یا چیزی در حالت نشسته دور شدن و دورترنشستنمن هم از شدت اگر پس می خزمدر مکافات تو دیگی می پزم(صـ 205 )پس خوردآنچه که شخصی بخشی از آن را می خورد و بخشی می ماند و دیگری آن را می خورد. بر طبق باورهای فرهنگ مردم خوردن پس خورد کسی دیگر گاهی شایسته و مستحب است و گاهی نا شایست است؛ مثلاً برخی معتقدند خوردن چیزی که از پیش کسی می ماند ثواب دارد یا به عکس برخی بر این باورند که نباید آب پس خورد را نوشید که باعث دشمنی می شودتا که لقمان دست سوی آن بردقاصداً تا خواجه پس خوردش خورد(صـ 127)پس رودنباله رو، پیرودل ازین برکن که بفریبی مرایا بجز فی پس روی گردد تو را(صـ 205 )پس نشینکنار برو، رها کنپس نشین ای گنده جان از دور توتا امیر او باشد و مأمور تو(صـ 118 )پلیتهفلیته، فلیتهاین چراغ و این پلیته دیگر استلیک نورش نیست دیگر زان سراست(صـ 208 )پنگان زدن هنگام گرفتن ماهاین رسم هنوز برجاست. با این تفاوت که هنگام گرفتن ماه ظرف مسی سرخ را می کوبندنوبتم گر رب و سلطان می زنندمه گرفت و خلق پنگان می زنندمی زنند آن طاس و غوغا می کنندماه را زان زخمه رسوا می کنند(صـ 57 )پوز لب و دهان و بینی، قسمت جلوی و پایین صورتترک این شرب اربگویی یک دو روزدرکنی اندر شراب خلد پوز(صـ 29 )پوستین گردانیدنکنایه از خشم و قهر. در گفتار امروز: پوستین را چپّه پوشیدنچون بگردانید ناگه پوستینخردشان بشکست آن بئس القرین(صـ 605 )پیرزالزن پیر. در کابل و بلخ بیشتر به جای پیرزال، کمپیر گویند ولی در هرات مطلق پیرزال گوینداو جمیلست و محبٌّ للجمالکی جوان نو گزیند پیرزال؟(صـ 99 )پیشانهپیشینه، سابقهترک را از لذت افسانه اشرفت از دل دعوی پیشانه اش(صـ 536 )پیش پیشقبلاً، نخست، پیشاپیشچون شما این جمله آتشهای خویشبهر حق کشتید جمله پیش پیش(صـ 149)آن یکی شخصی به وقت مرگ خویشکرده بود اندر وصیت پیش پیش(صـ 609 )پیش در شددر پیش شدپیش در شد آن دقوقی در نمازقوم همچون اطلس آمد او طراز(صـ 231 )پیغارهاین واژه در زبان پشتو هست جمع پیغور به معنای طعنه به کار می رودچونکه مجلس بی چنین پیغاره نیستاز حدیث پست نازل چاره نیست(صـ 529 )ترش باخورشی که با افزودن مصالح ترش مانند لیمو و یا سرکه و مانند آن مزۀ آن ترش گردد. پسوند با در شوربا در کابل و بلخ و هرات برجاست. شوربا را در تهران آبگوشت گویندمن سپاناخ تو، با هرچم پزییا ترش با، یا که شیرین، می سزی(صـ 56 )ترکننم کن (در هرات)، خیس کن ( در تهران)گفت تر کن آن جوش را از نخستکان خر پیراست و دندانهاش سست(صـ 102 )ترکیستیترکی، ترکی استی، ترک هستی، ترکی هستی. بیان مولوی هنوز در بلخ، کابل و تاجیکستان رواج تمام داردچون بیامد پیش گفتش کیستیاز یمن زادی و یا ترکیستی(صـ 255 )تنگجوال، باربند، یا باردانی که بر پشت خویش نهند یا بر پشت مرکب بندندگفت نیم گندم آن تنگ رادر دگر ریز از پی فرهنگ را(صـ 163)چون تنازغ درفتد در تنگ کاهدانه آن کیست؟ آن را کن نگاه(صـ 165)سوی من آمد به هیبت همچو شیرتنگ هیزم را ز خود بنهاد زیر(صـ 314 )تو با واو معروف که تلفظ عمومی کابل و بلخ استاین نگه که مبتلا شد جان اودر چهی افتاد تا شد پند توکشت ایشان را که ما ترسیم ازاوور خود این برعکس کردی وای تو(صـ 160 )ماضی و مستقبلش نسبت به توستهردو یک چیزند پنداری که دوست(صـ 207)کسب را همچون زراعت دان عموتا نکاری دخل نبود آن تو(صـ 236)هیچ بازرگانیی ناید ز توزانکه در غیبست سر این دو رو(صـ 252 )قوم گفتند ای امیر افزون مگوچیست حجّت بر فزون جویی تو(صـ362 )توانستن ( با سکون اول )اگرچه اکنون تانستن نیز به کار می رود اما اگر در تلفظ توانستن در بلخ و کابل دقت شود نوعی سکون در کانسوننت ت احساس می گردد. قابل تذکر است که در رسم الخط نسخۀ کهن به همین شکل توانستن با نشانۀ سکون بر بالای ت کتابت شده استشمّۀ زین حال اگر دانستمیگفتن بیهوده کی توانستمی(صـ 135) ور نمی توانی به کعبۀ لطف پرعرضه کن بیچارگی بر چاره گر(صـ136 ) رو مگس می گیر تاتوانی هلاسوی دوغی زن مگسها را صلا(صـ 154 )ور نمی توانی که کل عریان شویجامه کم کن تا ره اوسط روی(صـ 170)زخم کیکی را نمی توانی کشیدزخم ماری را تو چون خواهی چشید(صـ 350 )صدهزاران خشم را توانم شکستکه تو را آن فضل و آن مقدار هست(صـ 366 )بس بلا و رنج می باید کشیدعامه را تا فرق را توانند دید(صـ 366 )تیرماهدر اینجا به معنای خزان است. در تقویم تهران تیر نام فارسی ماه سرطان است، اما در هرات تیرماه به معنای پاییز و خزان است. میوه ها و سبزیهایی که در پاییز بر می دهد، تیرماهی گویند؛ مانند خیار تیرماهی و مانند آنپیرتابستان و خلقان تیرماهخلق مانند شبند و پیر، ماه(صـ 69)جاکردنجادادن، گنجاندندرمیان جان تو را جا می کنندتا تو را پرباده چون جامی کنند(صـ 149)جامه کنسر حمّام، در تهران رختکن گویندنقشهایی کاندراین حمّامهاستاز برون جامه کن چون جامهاست(صـ 65)جفت دو تا از یک جنس و به یک نوع و یک اندازه . برای کفش اکنون هم جفت گویند و هم جورهجفت باید برمثال همدگردر دو جفت کفش و موزه درنگرگر یکی کفش از دو تنگ آید به پاهردو جفتش کارناید مر ترا(صـ 53 )جگربندمجموعۀ دل و جگر و شُش که به هم متصل است و در هرات دلبند گویند، دل جگرتو جگربندی میان گربگان اندراندازی و جویی زان نشان؟(صـ109 )جوان در آینه بیند و پیر در خشتمثل معروفی است که: جوان در آینه می بیند، پیر در خشت پختهآنچه تو در آینه بینی عیانپیر اندر خشت بیند بیش از آن(صـ 101 )جوزگردو، چارمغز. آنچه را در هرات جوز گوید، در بلخ و کابل چارمغز و در تهران گردو گویندصوفی آن صورت مپندار ای عزیزهمچو طفلان تاکی از جوز و مویز(صـ 102)کلّه اش برکند مغزش ریخت زودمغز جوزی کاندران مغزی نبود(صـ107 )چارپامرکب، بیشتر خر و استر را منظوردارند. اکنون در گفتار هرات: چارواچارپا را قدر طاقت بارنهبرضعیفان قدر قوت کار نه(صـ 16 )چارُقکفشی دشوارپوش (خشن و درشت) ولی بادوام که از پوست خام گاو می ساختند و بیشتر چوپانان و روستاییان می پوشیدند. گفتنی است که سالها پیش ( از حدود شصت هفتادسال پیش) در هرات و شاید برخی از شهرهای دیگر پیشه وران به ساختن کفشی از لاستیک ماشین (تایر موتر) کردند که جای چارق را گرفت و آن را چپّات (بر وزن علاّف ) می گفتند و پیشه ورانی که این کفش را می ساختند چپات دوز نامیده می شدندتو کجایی تا شوم من چاکرتچارقت دوزم کنم شانه سرت(صـ131 )چارمیخنوعی مجازات، یا شکنجه که دستها و پاها را به چارمیخ بندند. اکنون بیشتر چارمیخه گویندچارمیخ شه ز رحمت دور نیچارمیخ حاسدی مغفور نی(صـ 337 )چارمیخت کرده ام هین راست گوراست را دانم تو حیلتها مجو(صـ 153)چاشتنیمروز. سر ظهر. در ایران معمولا هنگام میان صبح و ظهر را چاشت گویندظلمتی را کافتابش برنداشتاز دم ما گردد آن ظلمت چو چاشت(صـ 44) پنجه زد با آدم از نازی که داشتگشت رسوا همچو سرگین وقت چاشت(صـ 76)چاشت خوردناشتا، نهار، غذای پیش از ظهر و پس از بامدادسجده کرد و گفت کاین گاو سمینچاشت خوردت باشد ای شاه گزین(صـ 72)چالشجدال و مبارزه و کشمکش. در بلخ و کابل چالباز به معنای نیرنگباز و چال زدن به معنای نیرنگ باختن و زرنگی کردن ظاهرش با باطنش در چالش اندلاجرم زین صبر نصرت می کشند(صـ 321 )چرخه ابزاری استوانه ای که تار(نخ) یا ریسمان به دور آن پیچیده شده باشد. چرخه گردان کسی که چرخه را به گردش درآورد. نمونۀ چرخه های بزرگ چرخۀ چاه (چرخ چاه) و نمونۀ چرخۀ کوچک همان است که در تهران قرقره و در کابل و هرات گوت و گوتک گویند. موشله و پیچک نخ نیز گویند.گردش چرخه رسن را علت استچرخه گردان را ندیدن زلّت است(صـ22)چکرهچکه، قطره. در زبان گفتار: چکلههفت دریا اندرو یک قطره ایجملۀ هستی ز موجش چکره ای (صـ 436)چنگ لوکدارای چین و چروک و کجی و در هم فشردگی. حتی در مورد لباس و یک جسم مسطح نیز، که برسطح آن کجی و چین و چروک پیدا شود نیز گویند که چنگ لوک شده استخانۀ تنگ و درون جان چنگ لوککرد ویران تا کند قصر ملوک(صـ 264)چو تیرمانند تیر، نیز در زبان گفتار گویند: تیرواری (مانند تیر). تشبیه کنایه از سرعت بسیارلیک هم میدان و خر می ران چو تیرچون که بلّغ گفت حق، شد ناگزیر(صـ 253)چه کارهدارای چه مقام و چه پیوندی؟ در تهران« چیکاره» گویند: او چیکاره است که این حرف را می زند؟ یعنی او مقام و صلاحیتش چیست؟ در هرات گویند او چه کارۀ تان می شود؟ یعنی چه نسبتی با شما دارد؟چون کنم؟ در دست من چه چاره استدرنگر تا جان من چه کاره است(صـ 62)چه می کنی؟مشغول چه کاری هستی؟ در تهران گویند چکار می کنی؟ یا چیکار می کنی؟خیر باشد، نیم شب، چه می کنی؟کیستی؟ گفتا دهل زن ای سنی(صـ 246 )چیک چیک صدای گنجشک و دیگر پرندگان. در هرات جیک جیک و مطلق برای صدای گنجشک به کار برند.جمله مرغان ترک کرده جیک جیکبا سلیمان گشته افصح من اخیک(صـ 29)حاجی نوزادههنوز رسم است که چون کودکی در عید قربان به دنیا آید، در اول نامش حاجی آورند، مانند حاجی کریم و حاجی قربانکودکی نوزاده را حاجی لقبیا لقب غازی نهی بهر نسب(صـ303 )حاملهباردار. حامله دار نیز گویند. در کابل شکم دار و در هرات بچه به شکم نیز گویندآن چنان که وقت زادن حاملهناله دارد خواجه شد در غلغله(صـ 350 )حق همسایهظاهرا اشاره به مثل معروف مردمی « حق خدا، حق همسایه»او نشسته خوش که خدمت کرده امحق همسایه بجا آورده ام(صـ 79 )حویج خانگاهچیزهای مورد نیاز خانه و خانه داری. مقایسۀ این واژه با کلمۀ حوجخانه در هرات در خور توجه است. حوج خانه در هرات مرادف با صندوقخانه در تهران استزن همی خواهد حویج خانگاهیعنی آب رو و ناان و خوان و جاه(صـ 60 )خاراندن، خودرادربیت به معنای کیسه کردن و کیسه کشیدن است. اما عبارت خود را خاراندن به معنی توجه کردن به کنایه و تعریض است. گویند خود را نمی خاراند، یعنی به چیزی که گفته شد خود را بی اعتنا نشان می دهد به گفتۀ تهرانیها بی خیال استآن ذکی را پس فرستاد او به کارسوی حمّامی که رو خود را بخار(صـ 115 )خارپشتجانوری خردتر از گربه و بزرگتر از موش که موهایش جون خار درشت و تیز است و در تهران جوجه تیغی گویندعارفان روترش چون خارپشتعیش پنهان کرده در خار درشت(صـ 321 )خارپشتا خار حارس کرده ایسر چو صوفی در گریبان برده ای(صـ 321)خامیازخمیازه، در زبان گفتار کابل فاژه در گفتار تهران دهان دره و در هرات خمیازه گویندآنچنان کز عطسه و از خامیازاین دهان گردد به ناخواه تو باز(صـ 374 )خانه خانهساختن صفت از تکرار اسم. خانه خانه یعنی تقسیم شده به خانه هاما چو زنبوریم و قالبها چو مومخانه خانه کرده قالب را چوموم(صـ 42 )خانگاهاین کلمه به صورت خانقاه مانده استزن همی خواهد حویج خانگاهیعنی آب رو و نان و خوان و جاه (صـ 60 )خرندردیفی از خشت (آجر )که برای استحکام سطح ایوان یا پلّه به صورت عمودی در کنار هم کارکنند (بچینند). در هرات « خشت از خرند افتادن» کنابه و مثلی است که مقصود از آن آغاز خرابی و ویرانی استاولا خرگاه سازند و خرندترک را زان پس به مهمان آورند(صـ 192)خلشاحساس خلیدن و خلاندن، درد ناگهانی و تیز که به خلیدن سوزن یا میخ همانند استعشق صورت در دل شهزادگانچون خلش می کرد مانند سنان(صـ 583)خوش خوشآهسته آهسته، به تدریجزن چنان کرد و چو دید آن طفل اوجنس خود، خوش خوش بدو آورد رو(صـ 359 )خون را به خون شستنمثلی است معروف که خون را به خون نمی شویند. یعنی برای ختم دشمنی باید در فکر صلح بودآفت ادراک آن قال است و حالخون به خون شستن محال است و محال (صـ 293)خون ما اندرمشواندر خون ما مشو، در خون ما مشو، در پی کشتن ما مشومرغ بی هنگامی ای بدبخت، روترک ما گو خون ما اندر مشو(صـ 231)خونی قاتلباز رو سوی علی و خونیشوان کرم با خونی و افزونیش(صـ 90 )خوی کردنعادت دادن، خو گرفتن نیز گویندچشم را در روشنایی خوی کنگر نه خفّاشی نظر آن سوی کن(صـ 136) خیالیاد. خاطره، چون از خاطره یی یاد کنند با حسرت گویند: خیالی بود. نیز گویند: خوابی بوداین دریغاها خیال دیدن استوز وجود نقد خود ببریدن است(صـ 40 )خیرباشددر حالت تعجب از ورود نابهنگام شخص گویند. این عبارت در تاجیکستان نیز معمول استخیر باشد نیم شب چه می کنیکیستی؟ گفتا دهل زن ای سنی(صـ 246 )دخترچهدخترک، دخترنوجوان، دختربچهرو به یک زن کرد و گفت ای مستهانهان چه بسیارند این دخترچگان(صـ 540)درپی کردندر پی افتادن، تعقیب کردنگر لطیفی زشت را درپی کندتسخری باشد که او بروی کند(صـ 99 )دردت چینم دردت به جان من. امروز گویند: دردته بگیرم (دردت را بگیرم)گفت دردت چینم آن خود دُرد بودمات بود ارچه به ظاهر برد بود(صـ597 )درخوردسزاوار، مطابق، لایق، برابر استحقاقباز گوید من چه درخوردم به جغدصد چنین ویران فدا کردم به جغد(صـ 120 )دررفتن به گوششنیدن و پذیرفتن، در هرات گویند به گوشش ته نمی رود (فرو نمی رود) ، یعنی فرمان نمی برد و از باد می برداین همه گفت و به گوشش در نرفتبدگمانی مرد را سدّیست زفت(صـ 137)درگهیآنچه دم در آمادۀ استفاده و درخدمت باشد. مرکب درگهی اسب یا الاغ آماده و ایستاده دم درشیخ کامل بود و طالب مشتهیمرد چابک بود و مرکب درگهی(صـ34)دستار خواندسترخان، دسترخوان، سفره. در بلخ و کابل عموماً به جای سفره دسترخان گوینداو حکایت کرد که بعد طعامدید انس دستارخوان را زردفام(صـ254 )دست آویزتحفه ای که در محفلی برند و این جز هدیه و سوغات است که از سفر آرند هین چه آوردید دست آویز راارمغانی روز رستاخیز را(صـ 74)دست بالای دستاین مثل اکنون به این صورت است که « دست بالای دست بسیار است» . برخی مصراعی دیگر نیز به آن می افزایند و می گویند: در جهان فیل مست بسیار است – دست بالای دست بسیار است. یعنی ای که خود را زبردست و نیرومند می پنداری! از تو زبردست تر و نیرومند تری نیز هستای زبون گیر زبونان این بداندست هم بالای دست است ای جوان(صـ418 )دست تنها و کف زدن مثل معروفی است که دست تنها صداندارد، یا از یک دست صدا نمی خیزد. در هرات گویند که دست یکّه صدا نداردهیچ بانگ کف زدن ناید بدراز یکی دست تو بی دست دگر(صـ 285)دق الحصیردر بلخ و کابل رسم است که برای خانۀ نو مراسم مهمانی ترتیب دهند که آن را بوریا کوبی گویند و دق الحصیر هم ترجمۀ عربی بوریاکوبی استکنج زندان جهان ناگزیرنیست بی پامزد و بی دقّ الحصیر(صـ109 )دکان باز کردنمعامله راه انداختن، مغازه باز کردنچون شکرلب گشته ام عارض قمر(صـ 607 )بازباید کرد دکانی دگردل از جا رفتهدلشده، ترسیده و دلشکستهآن دل ازجا رفته را دلشاد کردخاطر ویرانش را آباد کرد(صـ34)دل درد کردنکنایه از متاثر شدن، از پیشامدی ناراحت شدنشاه را دل درد کرد از فکر اوناسپاسی عطای بکر او(صـ 607 )دورجاجای دور. تقدیم صفت بر موصوف در بلخ و کابل رواج بسیار داردجوع یوسف بود آن یعقوب رابوی نانش می رسید از دورجا(صـ252 )دولت به طنز یعنی ترکیب دَو با لت که دو( بدو )از دویدن و لت یعنی کتک؛ یعنی بدو و کتک بخور. این مثل و کنایه هنوز مکرر به کار می رود با این تفاوت که اکنون دو را به قصد معنای دیگرش که دشنام است به کار برند یعنی نتیجۀ دولتمردی و دولتمندی دشنام شنیدن و لت خوردن یعنی کتک خوردن استپس ستون این جهان خود غفلت استچیست دولت کاین دوادو با لت استاولش دو دو به آخر لت بخورجز درین ویرانه نبود مرگ خر (صـ 328)دو موکسی که موی سیاه و سفید دارد. کسی که مویش به سفیدی گراییده است. در تهران: فلفل نمکی، در هرات: جوگندمآن یکی مرد دو موآمد شتابپیش یک آیینه دار مستطاب(صـ 212)چونکه هستی اش نماند پیر اوستگر سیه مو باشد او یا خود دوموست(صـ 222 )دهلیزدالانچه، راهرو. در زبان گفتار بلخ و کابل: دالیزمن بدین در طالب چیز آمدمصدر گشتم چون به دهلیز آمدم(صـ 65)دیگ خورد زود جوش می آیداین مثل مخصوصا در میان تاجیکان بدخشان و تاجیکستان بسیار متداول است و بیشتر در مورد دخترجوانی گویند که پیش از خواهر بزرگتر خود شوهر کند: دیگ خورد زود جوش می بیایدتانجوشد دیگهای خردزوددیگ ادراکات خرد است و فرود(صـ 501)دیگدانآتشدان، جایگاهی که برای پختن غذا و نهادن دیگ آتش افروزند، در هرات اجاق گویند و در بلخ و کابل مطلق دیگدان به کار برندآب اگر در روغن جوشان کنیدیگدان و دیگ را ویران کنی(صـ 385 )راست کندرست کن، ترتیب بده، فراهم کنگفت خادم را که در آخر بروراست کن بهر بهیمه کاه و جو(صـ102 )رهگذر، رهگذریفارسی عابر، در بلخ و کابل و هرات رهگذر و راهگذر و در تهران عابر گویندرهگذریانش ملامتگر شدندپس بگفتندش بکن این را، نکند(صـ 122 )ریزیدهشکننده و سست. در هرات ریزنده ( با نون) صفتی است برای بعضی از پختنیها مخصوصاً شیرینیها مانند کلوچه (کلچه) که اگر خوب پخته شود و سخت و سفت نباشد، گویند ریزنده استچون گزیدی پیر نازکدل مباشسست و ریزیده چو آب و گل مباش(صـ 70)رسن و چاه – به ریسمان دیگری به چاه افتادن مثل است، یعنی فریب کسی را به امید مساعدت خوردنزانکه از قرآن بسی گمره شدندزان رسن قومی درون چه شدند(صـ 280)روپوشجیزی یا کاری که ازان برای تظاهر یا نهانکاری استفاده کنندباز گفتند این مکان بی نوش نیستچارق اینجا جز پی روپوش نیست(صـ441 )ریش گاوابله، احمق، خام طمع. گویند «ریش گاو شدم» یعنی به امیدی واهی و طمعی خام بیهوده منتظر ماند. ریش گاو ساختن نیز به کار می رودریش گاو بندۀ غیر آمد اوغرقه شد کف در ضعیفی در زد او(صـ 66)ریگ در در ریگآلت زرگر به دست کفشگرهمچو دانۀ کشت کرده ریگ در(صـ 104 )زبان صدگزکنایه از گستاخی و زبان درازیچون به نزدیک ولیّ الله شودآن زبان صد گزش کوته شود(صـ 240 )زبانۀ ترازوخارک یا عقربه ای که میلان یا فراز و فرود و سبکی و سنگینی پلّه ها (کفه ها) ی ترازو را نشان دهدتو ترازوی احدخو بوده ایبل زبانۀ هر ترازو بوده ای(صـ 91)زدندزدیدن. اصطلاح دزد زدن نیز به کار می رودراهزن هرگز گدایی را نزدگرگ گرگ مرده را هرگز گزد؟(صـ 361 )زیره به کرمان آوردن مثل معروف زیره به کرمان بردن یا آوردن، یعنی چیزی را به گمان ارزش به منبع و معدن آن بردنزیره را من سوی کرمان آورمگر به پیش تو دل و جان آورم(صـ 75)ژغژغصدای بلند و مکرر. این کلمه به صورت جغ جغ به کسر و نیز به فتح هردو جیم می آیدژغژغ دندان او دل می شکستجان شیران سیه می شد ز دست(صـ 206)ژغژغ آن زان تحمل می کنیتا که خاموشانه بر مغزی زنی(صـ 443 )ژنده دلقکهنه قبا، دارای جامۀ کهنه و پارههم هویدا پرس و هم پنهان ز خلقکه چه می گفت این گدای ژنده دلق؟(صـ 236)ژیغ ژیغجیغ جیغ. اما در موضوع بیت زیر اکنو ن ژغ ژغ به فتح هر دوژ و غژغژ به کسر هردو غین گویندصد دریچه و در سوی مرگ لدیغمی کند اندر گشادن ژیغ ژیغژیغ ژیغ تلخ آن درهای مرگنشنود گوش حریص از حرص برگ(صـ 369 )سبوسپوست گندم، در کابل و بلخ سبوس و در هرات سربیز گویندآرد را پیدا کنم من از سبوستا نمایم کاین نقوش است آن نفوس(صـ 139 )سرآغاز، ابتداوانگردد از سر آن تیر ای پسربند باید کرد سیلی زا ز سربعنی سیل را باید پیش از جریان و طغیان چاره کرد(صـ 39 )سر چرا بندم چو درد سر نماندمثلی است که اکنون هم به کار می رود؛ نیز گویند سر بی درد خود را چرا به درد بیاورم، یا دست تیار (سالم) خود را چرا به لتّه ببندم؟ در همه موارد یعنی چرا برای خودم غم و غصه و اشکال بیافرینمسر چرا بندم چو درد سر نماندوقت روی زرد و چشم تر نماند(صـ 607 )سلامالیکتلفظ کابل و بلخ برای سلام علیک. برای رعایت وزن باید به جای سلام علیک سلامالیک خواندآدمیخوارند اغلب مردماناز سلامالیکشان کم جو امان(صـ103 )سلامیمراسم و آداب رسمی سلام دادناز سلام حق سلامیها نثارمی کند بر اهل عالم اختیار(صـ 233)سلّه سبد، ظرفی که از چوب گز یا هر چوب تر و انحناپذیر می بافتند این ظرف برای نهادن میوه و چیزهای دیگر به کار می رفت؛ مثلاً سلّۀ گوشت. بعد ها سلّه را از سیم و تارهای پلاستیک نیز می بافتند، البته سلّه به معنای دستار و عمامه نیز به کار می رودسلّه برسر از درختستانشانپرشدی ناخواست از میوه فشان(صـ 242)سوراخ دعا را گم کردنبا فن و فوت کار آشنا نبودن. سوراخ دعا را بلد بودن یعنی فوت و فن کاری را خوب دانستن. اکنون بیشتر این عبارت دوم به کار می رودگفت شخصی خوب ورد آورده ایلیک سوراخ دعا گم کرده ای(صـ 349 )سیاه تاب تاریک رنگ، کسی که بر اثر گشتن در آفتاب یا محل دودناک رنگش تیره گرددزرّ سرخست او سیه تاب آمدهاز برا ی رشک این احمقکده(صـ 523 )سیرچشم کسی که در برابر متاع دنیوی استغنا دارد و بی نیاز می نماید اگرچه بی نوا باشد. در برابر گرسنه چشم ( در زبان گفتار: گشنه چشم )سیرچشمان را گدا پنداشتناز حسدشان خفیه دشمن داشتن(صـ 160 )شاباشآفرین، احسنتموی را نادیده می کرد آن لطیفشیر را شاباش می گفت آن ظریف(صـ 156 )تاسبک گردد جوال و هم شترگفت شاباش ای حکیم اهل و حُر(صـ 163)هریکی گفتش که شاباش ای ذکیباد بختت بر عنایت متکی(صـ 215 )درجهان این مدح و شاباش و زهیزاختیار است و حفاظ آگهی(صـ 258)شاخ شاخچنانکه امروز نیز معمول است به معنای تحریک و انگیزکان زمین و آسمان بس فراخکرد از تنگی دلم را شاخ شاخ(صـ48) شاندننشاندنبهر این مقدار آتش شاندنآب پاک و بول یکسان شد به فن(صـ 378 )شاه داماد. شاه و عروس یعنی داماد و عروس، عروس و داماد. این واژه به همین معنی بیشتر در کابل و ولایات شمال و نیز در تاجیکستان رایج است. همراه داماد را «شاه بالا» گویند که در تهران ساقدوش می گویندحال چون جلوه ست زان زیبا عروسوین مقام آن خلوت آمد با عروسجلوه بیند شاه و غیرشاه نیزوقت خلوت نیست جز شاه عزیزجلوه کرده خاص و عامان را عروسخلوت اندر شاه باشد با عروس(خلوت اندر یعنی در خلوت، درحجله)(صـ 34 )شبچرهآنچه برای تفنن در شبنشینی خورند. در شبچره اکنون بیشتر از میوه، آجیل و تنقلات استفاده می شودوان دگر خرگوش بهر شام همشب چرۀ این شام با لطف و کرم(صـ 72 )شکوفه کردنکنایه از استفراغ و بالاآوردن در پی باده نوشیدن بسیار. اکنون نیز به همین معنی به کار می رودچشمها مخمور شد از سبزه زارگل شکوفه می کند برشاخسار(صـ454 )شناساآشنا، عارف، داناکه شناسا کردشان علم الهچون که برّه و میش وقت صبحگاه(صـ 433 )شیرگرمنه داغ و نه سرد. در تهران ولرم گویندگفت آبش ده ولیکن شیرگرمگفت لاحول از توام بگرفت شرم(صـ102 )شیشکگوسفند یکسالهگرگ اغلب آنگهی گیرا بودکز رمه شیشک بخود تنها بود(صـ 510 )طراق صدایی که از افتادن چیزی یا از اندامی برآیداین طراق از دست من بودست یااز قفاگاه تو ای فخر کیا؟(صـ 212 )عذر بدتر از گناه کنایه در مورد استدلالی که خطا را سنگین تر سازد. سخنی که از سخن نخستین کار را دشوار تر کندعذر احمق بدتر از جرمش بودعذر نادان زهر هر دانش بود(تلفظ جرمش با کسرۀ میم، برابر با زبان گفتار، نیز قابل توجه است )(صـ28)غرق ترصفت تفضیلی خلاف معمولغرق حق خواهد که باشد غرق ترهمچو موج بحر جا زیرو زبر(صـ 40)غریق دست به هرگیاهی می زندامروز نیز این مثل معروف است و به این صورت نیز می گویند:آب کنده دست به هر خار و خاشه ای می زندمرد غرقه گشته جانی می کنددست در هرخارو خاشه می زند(صـ 42 )غُرّه غرّش، اکنون بیشتر غره زدن گویند. البته اصطلاح غُر زدن نیز در زبان گفتار هست ولی به معنای نق زدنغرّه ای کن شیروار ای شیر حقتا رود آن غرّه بر هفتم طبقچه خبر جان ملول سیر راکی شناسد موش غرّۀ شیر را(صـ 377 )غل ذیل کنده بنگریدفردا و فردا کردنکار را به تعویق انداختن، از کاری به بهانۀ اینکه فردا انجام خواهم داد شانه خالی کردنمدتی فردا و فردا وعده دادشد درخت خار او محکم نهاد(صـ 122 )غلبیرغربیل، غربال. در زبان گفتار هم غلبیر و هم غلبیل گویندفارقم، فاروقم و غلبیروارتاکه که از من نمی یابد گذار(صـ 139)چون بروبی خاک را جمع آوریگوییم غلبیر خواهم ای جری(صـ 218 )غورهمیوۀ نارسیده و ترش. در بلخ و کابل واژۀ غوره خاص انگور نارسیده و ترش نیست بلکه هر میوۀ خام را غوره می گویند در حالی که در هرات غوره خاص غورۀ انگور را گویندمیوه گر کهنه شود تا هست خامپخته نبود غوره گویندش به نام(صـ 606)فجفجاکنون پچپچ، آهسته در محفل و مجلسی همه با همدگر سخن گفتن فجفجی افتادشان با همدگر کین فضولی کیست از ما ای پدر(صـ 234)فرقستشانفرقشان است. میانشان فرق است. این شیوۀ بیان که فعل را پیش از ضمیر متصل می آورند فراوان کاربرد داردهمچو پرهای عقول انسیانکه بسی فرقستشان اندر میان(صـ 84)قابلهزنی که هنگام ولادت زن حامله (باردار) را طبابت و کمک کند. در تهران ماما گویندقابله گوید که زن را درد نیستدرد باید، درد کودک را رهیست(صـ 148 )آن زنان قابله در خانه هابهر جاسوسی فرستاد آن دغا(صـ201 )قسمت گریعمل تقسیم کردننایب من باش در قسمت گریتا پدید آید که تو چه گوهری(صـ 71)قهردردرقهرلیک لطفی قهردر پنهان شدهیا که قهری در دل لطف آمده(صـ 214)قی در افتادنددر قی افتادند، به قی افتادند. تقدیم اسم بر حرف اضافهقی درافتادند ایشان از عناآب می آورد زیشان میوه ها(صـ 83)قیمتیگرانبهااین چنین دستارخوان قیمتیچون فگندی اندر آتش ای ستی(صـ 254 )کارکردناثرکردن، اثرگذاشتندید کان شربت ورا بیمار کردزهر آن ما و منیها کار کرد(صـ 607 )کاریزواژۀ فارسی برای قنات است. قنات در تهران به کارمی رود و در بلخ و کابل و هرات عموماً کاریز گویند و حتی نام چندین موضع است؛ مانند کاریز میر در شمال کابل و شهرک کاریز در مرز هرات شهره کاریزیست پر آب حیاتآب کش تا بردمد از تو نبات(صـ 283)کازه خانه گک یا جان پناهی که از چوب یا نی و بوریا و مانند آن سازندگرچه از میری ورا آوازه ایستهمچو درویشان مرو را کازه ایست(صـ 33 )کالهکالا. در معنای عام به معنای متاع و قماش و در زبان گفتار کالا هم به معنای لباس به کار می رود و هم به معنای اثاث و وسایل؛ مثلاً کالاکشی به معنای اثاث کشی و کالای سفید به معنای لباس سفید. در زبان پشتو کالی به معنای لباسبار بازرگان چو در آب اوفتددست اندر کالۀ بهتر زند(صـ 127)قیمت هرکاله می دانی که چیستقیمت خودرا ندانی ابلهیست(صـ 242 )کالۀ معیوبه بخریده بدمشکر کز عیبش بگه واقف شدم(صـ 427)دزد گرچه در شکار کاله ایستشحنه با کالاش در دنباله ایست(صـ 406)کالیوهآشفته فکر، سودایی و پریشان. این واژه را اکنون درهرات کلاوه تلفظ می کنندشد سرم کالیوه عقل از سر بجستخاصه این سر را که مغزش کمترست(صـ135 ) کدوظرفی برساخته از کدوی خالیاکنون هم در بلخ و هرات و دیگر نواحی نوعی کدو را پس از خشکیده شدن از داخل می تراشند چندانکه پوست آن بماند. پس از آن به صورت ظرف استفاده می کنندخواه زآدم گیر نورش خواه از اوخواه از خم گیر می خواه از کدو(صـ 44 )کراییآنچه در بدل استفاده ازان کرایه پردازند؛ مانند دکان کرایی. در تهران اجاره یی گویند، اما در کابل و بلخ و نیز در هرات اجاره به معنای مقاطعه به کار می رودهست این دکان کرایی زود باشتیشه بستان و تکش را می تراش(صـ 357 )کرت بار. اکنون بدون تشدید تا تلفظ می شود. کرت بروزن صدفآخرین کرّت سه ماه آن پهلوانخوان نهادش بامدادان و شبان(صـ 187)کردبروزن خورد، باغچه و قطعه زمینی که جویه (پلوش، پلوان) داردهرحویجی باشدش کردی دگردر میان باغ از سیر و کبرهر یکی با جنس خود در کرد خوداز برای پختگی نم می خوردتو که کرد زعفرانی زعفرانباش و آمیزش مکن با دیگران(صـ 323 )کردک و گردکاز اوقات و مراسم عروسیدر شب کردک نه ینگا دست اوخوش امانت داد اندر دست تو(صـ 588)کفیدن ترکیدن و ترک برداشتن. مانند کفیدن انار و کفیدن دلزانکه چون مغزش درآگند و رسیدپوستها شد بس رقیق و واکفید(صـ 212 )کلانپیر، مسن، بزرگبود کمپیری نودساله کلانپر تشنّج روی و رنگش زعفران(صـ 528 )کلاه برزمین زدنبسیار غمین شدن. در برابر آن کلاه برآسمان انداختن کنایه از شادمانی بسیارخواجه چون دیدش فتاده همچنینبرجهید و زد کله را برزمین(صـ 38 )کلندابزاری همانند تیشه و تبر ولی بزرگتر با دسته ای بلند که برای کندن زمین سخت به کار رود. این واژه اکنون بیشتر کلنگ (بروزن شدند) تلفظ می شودچونکه بشنید آیت او از ناپسندگفت آریم آب را ما با کلند(صـ 130)کم آمد تواضع، خود را کم گرفتندر کابل و بلخ گویند: کمت استم، یعنی تقصیر دارم و به کمی و کوتاهی خود اعتراف می کنم. در هرات گویند: کم آمدم، یعنی بیمناک شدمفقه فقه و نحو نحو و صرف صرفدر کم آمد یابی ای یار شگرف(صـ 67)کمپیرسالخورده، پیرزنوین نه آن بازاست کو از شه گریختسوی آن کمپیر کو می آرد بیخت(صـ104 )کنده بروزن خورده، ابزاری که بر پای زندانی بسته است دربرابر غل که بر گردن و گاهی نیز بردستان اوست. غل و زنجیر و کنده و زنجیر هم گویندکندۀ تن را ز پای جان بکنتا کند جولان به گرد انجمنغلّ بخل از دست و گردن دور کنبخت نو دریاب در چرخ کهن(صـ 136) کوزۀ پنج لولهتشبیه پیکر آدمی به کوزه و حواس به لوله ها. واژۀ لوله به دو معنای نزدیک در تهران و کابل و هرات و بلخ به کار می رود: آنچه را در تهران لوله می گویند در کابل و بلخ نل می گویند، اما لوله به معنای جسم استوانه ای به کار می رود؛ مثلاً لولۀ کاغذ و لولۀ تفنگ و لولۀ آهنی و لولۀ برنجی. لوله کردن نیز به کار می رود مثلاً کاغذ را لوله کرد. در کابل لول خوردن یعنی غلت زدن که معمولاً در مورد غلت زدن جسم استوانه ای به کار می رود. در تهران لولیدن یعنی در جای خود جنبیدن و پیچ و تاب خوردن. برای کوزه به جای لوله اکنون نوله گویندای خداوند این خم و کوزۀ مرادرپذیر از فضل ِ الله اشتریکوزۀ با پنج لولۀ پنج حسپاک دار این آب را از هر نجس (صـ 63 ) کـَوگود، گودال. مقایسه شود به تکاوی به معنای سرداب و زیرزمینیآب شیرین و سبوی سبز نوزاب بارانی که جمع آمد به کو(صـ 66)کوزه را در نمد دوختندر سابق کوزه را برای سرد نگهداشتن آب آن در کیسه ای که از نمد می ساختند و به سطح بیرونی کوزه می چسبید، می نهادند. این رسم تا چندسال پیش مخصوصا در مسافرتها و نیز در میان سربازان معمول بوددر نمد دردوز تو این کوزه راتا گشاید شه به هدیه روزه را(صـ 63)کولهظرف. این واژه به صورت تابع باقی مانده و با کوزه و کاسه می آید مثلاً کوزه و کوله و کاسه و کوله. در هرات در ترکیب کوله زدن در طب سنتی نیز به کار می رود شه چو حوضی دان و هرسو لوله هاآب در لوله روان در کوله ها(صـ66 )که تانکه شما راشکر آن نعمت که تان آزاد کردنعمت حق را بباید یاد کرد(صـ 248)کیرگاوتازیانه. به همین معنی در تاریخ هرات بتالیف سیفی هروی به کار رفته استاو اگر دیوانه است و فتنه کاوداروی دیوانه باشد کیرگاو(صـ 477 )کیک و گلیمبه خاطر کیکی گلیم را سوختن، مانند « به خاطر شبشی پوستین را سوختن». در قدیم که کیک در جامه جا می گزید، جامه را بر روی آتش می تکاندند. گلیم در اینجا عبا و ردایی که از نمد سازند ودر زمستان پوشندبهر کیکی تو گلیمی را مسوزوز صداع هرمگس مگذار روز(صـ 68)گاو خراسکنایۀ از سرگردانی مداوم – چنانکه گاو خراس همیشه می چرخد و سرگردان است. عبارت گاو خراس را می ماند، اکنون نیز برای بیان سرگردانی به کار می رودآفتاب و ماه دو گاو خراسگرد می گردند و می دارند پاس(صـ 521 )گاو خوش دهاناکنون در هرات گاوک خوش علف گویند کنایه از آنکس که هر چه پیشش آرند، با ولع و اشتها بخوردیک جزیرۀ سبزهست اندرجهاینکاندرو گاویست تنها خوش دهانجمله صحرا را چرد او تا به شبتا شود زفت و عظیم و منتجب(ص462ـ )گاه (پسوند زمان) چاشتگاههنگام چاشت نزدیک ظهرساده مردی چاشتگاهی دررسیددر سراعدل سلیمان دردوید(صـ24)گاه (پسوند مکان)بتگهبتگاه، بتخانه و بتکده تا چشم تو این بود چه بینی؟در بتگه نفس نقش مانی(غـ 2761)گدا روگدا منش، گداصفت. نیز درعرف کسی که نتواند بی نوایی خویش را نهان دارد. آنکه مناعت نفس ندارد و بی نواییش از قیافه اش خوانده شودگرگدا گشتم گدارو کی شومور لباسم کهنه گردد من نوم(صـ 412 )گربۀ روی شواز باورهای فرهنگ مردم است که چون گربه ای در خانه روی شوید، مهمانی فرا خواهد رسیدصوفیان طبل خوار لقمه جوسگ دلان و همچو گربه روی شو(صـ106 )گرچ <span lang="EN-CA" style="FONT-FAMILY: Wingdings; FONT-SIZE: 14pt; mso-bidi-language: FA; mso-ascii-font-family: 'Times New Roman'; mso-hansi-font-family: 'Times New Roman'; mso-char-type: symbol; mso-symbol-font-family: Wingdings">ß برینگردون بر برگردون. تقدیم اسم بر اضافههرکه صبر آورد گردون بر رودهرکه حلوا خورد واپس تر رود(صـ 37 )گـُردهفارسئ کلیه، در زبان گفتار بلخ و هرات و کابل واژۀ کلیه نا آشنا است و عموما گرده گفته می شود در تهران کلیه می گویند مثلاً سنگ کلیه و گردۀ گوسفند و گاو را قلوه گویندشادی اندر گرده و غم در جگرعقل چون شمعی درون مغز سر(صـ 121 )گردهقرص، قرص نان. در بلخ و کابل گرده صفت نوعی نان است. نان گرده نانی است که گرد است و ضخیم، در برابر نان نازک و دراز و نان لواشدرمیان صد گرسنه گرده ییپیش صد سگ گربۀ پژمرده یی(صـ109 )گلگل به کسر اول مقصود گل سرشوی است که گونه ای گل مخصوص است برای شستن موی و هنوز هم در کابل و بلخ کسانی که به حفظ موی خویش علاقه مندند سر را با آن گل می شویند و آن را گل سرشوی می گویند. در کابل از قدیم الایام رسم مانده است که فروشندگان دوره گرد که گندنا می فروشند، گل سرشوی نیز برای فروش دارند و برای آن ترانه ای نیز ساخته اند که : گندنه و گل سرشوی – گشنیچ (گشنیز) تازه پاک و خوشبویطاس و مندیل و گل از آلتون بگیرتا به گرمابه رویم ای ناگزیر(صـ 252 )گل فروشست از سر و بی جان دویددر پی او رفت و چادر می کشید(صـ 444 )گلیمعبا و ردایی که از نمد سازند ودر زمستان پوشندبهر کیکی تو گلیمی را مسوزوز صداع هرمگس مگذار روز(صـ 68)گنجاآنچه گنجایش داشته باشد، جاداربردو کوری رحم را دوتا کنیداینچنین ناگنج را گنجا کنید(صـ 137) گندنا و ترهدر زبان گفتار بلخ و کابل و نیز هرات گندنا همان است که در تهران تره گویند و تره در زبان گفتار کابل همان است که در تهران خیار چنبر و در هرات چنبر خیار گویند. نیز قابل یادآوریست که در کابل ترکاری به معنی سبزیجات استتا هم ایشان از خسیسی خاستندگندنا و تره و خس خواستند(صـ 86)گوشۀ بی کوشهاین واژه در گفتار هرات به صورت گوشۀ بی توشه به معنای جای فقیرانه ولی بی دردسر و بی دغدغه به کار می رودگوشۀ بی کوشۀ دل شه رهیستتاب لاشرقی و لاغرب از مهیست(صـ206 )گیراگیرنده و شکاری. اکنون در هرات به این مقصود واژۀ گیرند را به کاربرند؛ مثلاً گویند: سگ گیرند، ولی گیرا صفتی است به معنی جذّاب ؛ مثلاً گویند: صدای گیرایی داردگرگ اغلب آنگهی گیرا بود کز رمه شیشک بخود تنها بود(صـ 510 )لب و چانه داشتننیز گویند لب و پوز داشتن یا لبچه پوز داشتن یعنی توانایی سخن گفتن را با جرأت و منطق داشتنشکر حق گوید تو را ای پیشواوان لب و چانه ندارم وان نوا(صـ135 ) لت زدن، ضرب و کتکپس ستون این جهان خود غفلت استچیست دولت کین دوادو با لت است اولش دودو در آخر لت بخورجز در این ویرانه نبود مرگ خر(صـ 328 )تا که شیطان از سرش بیرون رودبی لت خربندگان خر چون رود؟(صـ 477)لت و لوتاولی لت و کتک و دومی غذای چرب و نرم و خوشمزه. اکنون نیز مثلی است که: این لوت به لتی می ارزید یا به عکس لوتی که به لتی نمی ارزیدگفت بُد موقوف این لت لوت منآب حیوان بود در حانون من(صـ597 )لرزدر لرز افتادن: از رعب و هیبت لرزیدنآمد آنجا او و دور ایستادمر عمر را دید و در لرز اوفتاد(صـ 34 )لنجلب و مخصوصا لب آویزان مانند لب شتر. اکنون لنح مانند تابع با لب آید و لب و لنج گویند و همانست که در تهران لب و لوچه گویندمی دراند کام و لنجش ای دریغکانچنان ورد مربی گشت تیغ(صـ 92 )لوتغذای خوش مزه و معمولا مفت. مثلی است که : لتی به لوتی می ارزد، یا: لتی به لوتی نمی ارزد.هم درآن دم آن خرک بفروختندلوت آوردند و شمع افروختندولوله افتاد اندر خانقهکامشبان لوت و سماعست و شره(صـ 108)لوزینهبادامی، نوعی شیرینی. هرکه آرد حرمت او حرمت بردهرکه آرد قند لوزینه خورد(صـ 35 )ماش باخوراکی که از ماش پزند. در کابل و بلخ این خوراک را ماشاوه (ماشابه) گویندمن بگویم شکر، چه خوردی ابااو بگوید شربتی یا ماش با(صـ 78 )ماندگیخستگی، کاهش نیرو بر اثر کاری سخت یا دراز مدت. مانده شدن یعنی خسته شدن از کار یا از راه رفتن برای مدتی درازحاملی تو مر حواست را کنونکند مانده می شوی و سرنگونچون که محمولی نه حامل وقت خوابماندگی رفت و شدی بی رنج و تاب(صـ 74)ماندنهمانند بودن، شباهت داشتنشیر را بچّه همی ماند بدوتو به پیغمبر چه می مانی بگو(صـ 141)ماندهکم توان شده، خستهآن یکی درویش هیزم می کشیدخسته و مانده ز بیشه در رسید(صـ 314)ماهگانهماهیانهپس ز مکتب آن یکی صدری شدهماهگانه داده و بدری شده(صـ 65)مرغ بی وقت را سر باید بریدمثل و باور مردمی. در مورد اذان بی موقع خروس یا در مورد کسی که سخنی بیجا و بی موقع گوید مرغ بی وقتی سرت باید بریدعذر احمق را نمی شاید شنید(صـ28)مسجد اندراندر مسجدگفت آخر مسجد اندر کس نماندکیت وامی دارد آخر کت نشاند(صـ 252 )معلق زدن درزبان گفتار امروز ملاّق زدن گویند و در تهران واژۀ فرنگی آن «بالانس زدن» را نیز به کار می برند از فسون او عدمیها زودزودخوش معلق می زند سوی وجود(صـ34)مغز خر خوردنکنایه از حماقت و شدت بی عقلیمغزخر خوردیم؟ تا ما چون شما پشّه را داریم همراز هما(صـ 244)مگس را درهوا رگ زدنملخ را در هوا رگ زدنکنایه از زرنگی و هوشیاری بسیار. امروز این مثل به این صورت معمول است که : پشه را در هوا رگ می زند یعنی بسیار زیرک اسن ولی بیشتر گویند: پشه را در هوا نعل می کند. یا کیک را در هوا نعل می کندچه عطا ما برگدایی می تنیممر مگس را در هوا رگ می زنیم(صـ 51 )چون قدم با میر و با بک می زنیچون ملخ را در هوا رگ می زنی(صـ 51 )موزه کفش ساق بلند که در تهران چکمه گویند. در بلخ و کابل و هرات موزه گویند. در کابل و بلخ مثلی نیز هست که گویند: آب را ندیده موزه کشیدن، کنایه از کاری بدون تأمّل و دوراندیشی کردنجفت باید بر مثال همدگردر دو جفت کفش و موزه درنگر(صـ 53 )هردو پا شست و به موزه کرد رایموزه را بربود یک موزه ربای(صـ 257 )می آشتی آردآشتی می آرد(صـ 203 )می برآمدبرمی آمدچونکه لقمان را درآمد قی ز نافاز درونش می برآمد آب صاف(صـ 83)میخ دوزکسی را متنظر نداشتن. این اصطلاح به صورت میخ شدن و میخ کردن هنوز به کار می رود. معادل آن در تهران، کاشتن است. گویند: مرا کاشته است. یعنی دیریست که مرا منتظر نگهداشته است:یک جهان در شب بمانده میخ دوزمنتظر موقوف خورشیدست روز(صـ 58)میرآبمأمور یا افسری که وظیفۀ تقسیم آب را بر دوش دارد. امیر آب نیز می گفته انداو بیامد آنچنان پیغامبریمیرآبی زندگانی پروریچون نمیرد پیش او کز امر کنای امیر آب مارا زنده کن(صـ 107)می عجب داریعجب می داریآمد الهام خدا کی بافروزمی عجب داری ز کار ما هنوز؟(صـ 229 )ناجایناجا و ناجای اکنون در زبان گفتار یعنی جای نامناسب؛ مثلاً گویند خانۀ ما که جای ناجای نیست که نمی آیی. نیز به معنای بی جا و جای حساس؛ مثلا ضربۀ ناجا یا برخاستن ناجا یا حرکت ناجا که در هرسه مورد خطری در پی استپیشوا چشم است دست و پای راکه ببیند جای را ناجای را (صـ376 )نادیدهبی نصیب و محروم از نعمت. به کسی گویند که در دریافتن چیزی شتاب به خرج دهد و آن چیز بیشتر از آنچه هست نزد او ارزش داشته باشد تو چه دانی قدر آب دیدگان عاشق نانی چون نادیدگان(صـ 38 )نالین و لحافدربیتی که می آید، تصویر برهنگی و فقراست. امروز درهرات و دیگر مناطق مثلی در همین معنی به این صورت است که: نالینش زمین است و لحافش آسمان یا زیراندازش زمین است و روی اندارش آسمانجامۀ ما روز تاب آفتابشب نهالین و لحاف از ماهتاب(صـ 51 )نانبانانوا، خبّازبهر نان شخصی سوی نانبا دویدداد جان چون حسن نانبا را بدید(صـ 65)نان بخش کردننان به شکرانه بخش کردن هنوز در بلخ و کابل رایج است. حتی هنگامیکه به دیدار یا عیادت یا مبارکی می روند شماری نان با خود می برند تا آن عیادت شونده یا میزبان خود آن را بخش کندبلکه شکر حق کن و نان بخش کنکه نگشتی در جوال او کهن(صـ427 )نان کور و آب کورظاهراً به معنای بخیلکلمۀ شام کور در هرات معمول است و هنگامی گویند که کسی گرسنه است ولی غذای اندکی نصیبش می شود که بسنده اش نیست و سیر نمی شود و درعوض احساس ناراحتی و نارامی می کندازبرای آب چون خصمش شدندنان کور و آب کور ایشان بدند(صـ 58 )نرگداگدایی که نیروی کار داشته باشد بازهم رو به گدایی آردچون تو عاشق نیستی ای نرگداهمچو کوهی بی خبر داری صدا(صـ 605 )نسک در بلخ و کابل عدس را نسک گویند، ولی در هرات عدس گویندگربخواهم از کسی یک مشت نسکمرمرا گوید خمش کن مرگ و جسک(صـ 52 )نمودن در اصل به معنای دیده شدن و معلوم و نمودار شدن، اما توان گفت که دربیت زیربه معنای کردن و انجام دادن است. ناقدان کاربرد آن را به جای کردن و انجام دادن نمی پسندند. نور حق را نیست ضدّی در وجودتا به ضد اورا توان پیدا نمود ( یعنی پیدا توان کرد) (صـ 28)نوالهلقمۀ آماده، غذای چرب و نرم و خوشمزه و آمادهاین فضیلت خاک را زان رو دهیمکه نواله پیش بی برگان نهیم(صـ 321 )نه سوخ سوزد نه کباببه کنایه در مورد برقراری عدالت برای هردو طرف گویند. رعایت نفع هردو طرف. امروز گویند کاری کنید که نه سیخ بسوزد نه کباب. گویا در گذشته سیخ آهنی کمتر رایج بوده استگفته ناگفته کند از فتح بابتا ازان نه سیخ سوزد نه کباب(صـ 39 )نیک آمد و بد آمدخوش فرجامی و بدفرجامی، خوبی و بدی پایان کارهرچه گویی من ترا فرمان برمدر بد و نیک آمد آن بنگرم(صـ61 )در این مورد اصطلاح خلاف آمد در شعر حافظ شایان توجه است:از خلاف آمد مطلب بطلب کام که منکسب جمعیت ازآن زلف پریشان کردمنیم کشتنیم جان، اکنون نیم کش گویندکوفت صوفی را چو تنها یافتشنیم کشتش کرد و سر بشکافتش(صـ 141 )واگویبازگوی، حکایت کن. مخصوصا در هرات واژۀ واگویه و واگوووه به معنای باز گفتن بی ارادۀ سخنان بیمار تب داراست که هذیان نیز گویندیوسفی شد درجمال و در کمالگفت اکنون رو به ده واگوی حال(صـ 255)وریباُریب، مایلیک قدم چون رخ ز بالا تا نشیبیک قدم چون پیل رفته بر وریب(صـ132 ) وضو تازه کردنتجدید وضوخواست آبی و وضو را تازه کرددست و رو را شست او زان آب سرد(صـ 257 )ویران کردنخراب کردن اسباب و وسایل. اکنون در زبان گفتار در کابل و بلخ اگر افزاری خراب می شود یا به عمد آن را به اصطلاح اوراق می کنند، گویند ویران کرد؛ ویرانکار کسی که ماشینی را اوراق می کند، یعنی اجزای آن را جدا می کند آب اگر در روغن جوشان کنیدیگدان و دیگ را ویران کنی(صـ 385 )هل بگذار. این واژه بیشتر در هزاره جات به همین معنی رایج استگفت را گر فایده نبود مگووربود، هل، اعتراض و شکر جو(صـ 36 )یادتان ناید؟از یادبرده اید؟ فراموش کرده اید؟یادتان ناید که روزی در خطردست تان بگرفت یزدان از قدر؟(صـ 232)یخابهآب سرد، آب یخکوزه یی کو از یخابه پر بودچون عرق برظاهرش پیدا شودآن ز سردی هوا آبی شدستاز درون کوزه نم بیرون نجست(صـ 339 )یخنیخوراکی که برای خوردن آینده تهیه کنند و نگهدارند. در هرات یخنی گوشتی را گویند که تنها و بدون مخلفات در آب پزند و چون آن گوشت را لای برنج نهند و دم کنند، یخنی پلو گویندوان بز از بهر میان روز رایخنیی باشد شه پیروز را(صـ 73 )یرغا رفتنامروز بیشتر یرغه (یورغه ) رفتن گویند که نوعی رفتار اسب استسکسکانید از دمم یرغا رویدتا یواش و مرکب سلطان شوید(صـ 344)یک لختیک پارچه، اکنون یک لخت به ضم لام نیز گویندکان کلوخ از خشت زن یک لخت شدسنگ از صنع خدایی سخت شد(صـ278 )یگانهتک، تنها. طفل یگانه را در کابل یگدانه و یکدانه نازدانه گویند. در هرات یکّه بچه گویند. نزدیک به این واژه دوگانه و دوگانگی است که در بلخ و کابل و نیز تاجیکستان رایج است. در کابل دوگانگی همان است که در تهران دوقلو گویند و در تاجیکستان دوگانه به معنی دوست بسیار صمیمی برای دختران است. طفل تک و یکدانه هرچه از پدر بخواهد پدر می پذیرد و نازش را می کشد.هرچه آید برزبانتان بی حذرهمچو طفلان یگانه با پدر (...بگویید)(صـ 62)ینگازنی که در شب عروسی همیشه همراه عروس است. اکنون ینگه و هنگه گوینددر شب کردک نه ینگا دست اوخوش امانت داد اندر دست تو(صـ 588)تمام شد در شهر اتاوا در بامداد چهارشنبه 22 ماه ژوئن ( جون) 2011آصف فکرت

چهارشنبه ۱ تير ۱۳۹۰ ساعت ۵:۲۲