آن روزها - امیرزادۀ بافرهنگ

یادی از سردار نجیب الله خان توروایانا در جایی سخن از مرحوم توروایانا به میان آمد. از دلبستگی او به زبان و ادب می گفتند و از پیشینه اش در داستان نویسی. در اندیشه ام گذشت که باری از این بزرگمرد، بیش از این خوانده بودم که می شنوم. به همین مناسبت راهنورد امواج دانش جدید شدم و در کارخانه های جست و جو پی شادروان نجیب الله توروایانا را جستن گرفتم. دیدم که زندگینامۀ توروایانا به خامۀ نگارنده در دانشنامۀ جهان اسلام موجود است و بر صفحۀ کمپیوتر نمودار شد. از تالیف این مقاله چیزی به یادم نبود. این در شمار کارهای بیست سال پیش یا شاید پیشتر ازان است. شرح حال را که خواندم، یادم آمد که از او مطالبی در مجلّۀ پر ارج یغما خوانده بودم. باز به یادم آمد که نکته هایی در این باب در افغانستان- سویس آسیا(سفرنامۀ علی اصغر حکمت) نیز میتوان یافت. کتابی که به کوشش نگارنده در تهران آمادۀ چاپ شده بود ولی در پیچ و خم حوادث گرفتار ماند. همۀ این موارد، هریک به گونه ای درمیان دوستان به خصوص پژوهشگران جوان خواندنی و مورد استفاده است. این است که مطالب را گردآوردم و آن را در چهار بخش در اینجا تقدیم عزیزان می نمایم. بخش نخست، زندگینامۀ توروایانا در دانشنامۀ جهان اسلام؛ بخش دوم، شام هرات، چکامه ای از توروایانا ؛ بخش سوم، یادداشتهای شادروان علی اصغر حکمت از دیدارهایش با توروایانا؛ بخش چهارم، ابیاتی از شعر استاد خلیلی در سوگ توروایانا. از دوست گرامی جناب دکتر سید صادق سجّادی معاونت محترم مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی که تصویر مطلب شام هری را از مجلّۀ یغما به خواهش بنده فرستاده اند سپاسگزارم. بخش نخست: زندگینامۀ توروایانا،به قلم آصف فکرت، برگرفته از دانشنامۀ جهان اسلام توروایانا ، نجیب اللّه ، نویسنده ، شاعر و دولتمرد افغان . نجیب اللّه ، متخلص به توروایانا، در 1281 ش /1320 در جلال آباد به دنیا آمد. وی از نوادگان امیر دوست محمدخان ، بنیانگذار سلسلة شاهان و امیرانِ محمدزائی در افغانستان ، بود. پدرش ، محمدیونس ، در روزگار امیرحبیب اللّه ، پادشاه افغانستان ، سرهنگ بود و در عهد سلطنت امیرامان اللّه ، ریاست شهرداری کابل را بر عهده داشت . مادرش ، هاجره ، ملقب به اُخت السّراج ، دختر امیرعبدالرحمان خان و خواهر امیرحبیب اللّه خان بود (فرخ ، ص 156، 159). نجیب اللّه تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در مدرسة امانیّۀ (لیسة امانی ) کابل به پایان رساند. سپس ، برای ادامة تحصیل به انگلستان رفت و در رشتة حقوق و علوم سیاسی دکتری گرفت و به میهن بازگشت . مدتی به تدریس در دانشگاهِ کابل و خدمت در وزارتِ امورخارجه پرداخت . چندی نیز وزیرِ معارف (آموزش و پرورش ) افغانستان بود. در همان دوره به تهران آمد (22 آذر 1327) و از مؤسسات آموزش و علمی دیدار کرد ( یغما ، سال 1، ش 9، ص 432). علی اصغر حکمت * در سفر به افغانستان (1326 ش ) با نجیب اللّه خان در وزارتِ معارف ملاقات داشته و در سفرنامه اش (بخش 1، ص 593) از او به نیکی یاد کرده است . توروایانا از شاعران و نویسندگانِ خوش قریحه ، خوش بیان ، لطیفه گو، پُرکار و بااستعداد بود ( یغما ، همانجا). برخی از آثارش در مطبوعاتِ ایران چاپ شده است ، از جمله مثنوی «شام هری » با تصویری از توروایانا در مجلة یغما ( رجوع کنید به سال 1، ش 9، ص 428ـ 429) و غزل «افسانة عشّاق » در همان مجله ( رجوع کنید به سال 1، ش 10، ص 439). این غزل در حضور توروایانا در انجمنِ ادبیِ فرهنگستان ایران خوانده شده است (همانجا). آثار توروایانا بیانگرِ علاقة او به تاریخ و افتخارات باستانیِ میهنش است . توروایانا پس از پایان خدمتش در وزارت معارف ، سفیرِ افغانستان در چند کشور خارجی ، از جمله هندوستان و ایالات متحدة امریکا، شد. هم زمان با سفارتِ توروایانا در هند، علی اصغر حکمت هم سفیر ایران در هند بود. حکمت ، که با توروایانا دوستی صمیمانه داشت ، وی را مردی بسیار متین و مهربان و ادیب و شعردانی خوش صحبت معرفی کرده و کثرت اطلاعات او را راجع به هندوستان و علمای قدیم و جدیدِ هند و اوضاع سیاسی آنجا ستوده است (حکمت ، بخش 2، ص 488). ضیافتِ باشکوهی که حکمت به مناسبت پایان سفارت توروایانا در هند، برپا داشته بود (همان ، بخش 2، ص 508)، نشانة احترام او به شخصیت علمی و فرهنگی توروایاناست . توروایانا، افزون بر فارسی و پشتو، انگلیسی و فرانسه و عربی و ترکی نیز می دانست . وی در 1344 ش در نیوجرسی درگذشت . توروایانا را در داستان کوتاه نویسی از پیشگامان و نویسندگانِ پُرکار شمرده اند. داستانهای اوشاس ، مرگِ محمود، پسر رویگر، قُبّة خضرا و هیرمند، با چند داستان دیگر، در مجموعه ای به نامِ اوشاس در 1366 ش در کابل چاپ شده است . آثار توروایانا را از نظرِ فنی برتر از آثار معاصرانش دانسته اند. وی از نمایندگان رمانتیسیسم تاریخی در داستان نویسی معاصر افغانستان محسوب می شود. از دیگر آثار اوست : آریانا یا افغانستان (کابل 1324 ش )، سْترابون و آریانا (کابل 1324 ش )، مبارزة ما در راه آزادی (کابل 1330 ش ). منابع : علاوه بر اطلاعات شخصی مؤلف ؛ علی اصغر حکمت ، ره آورد حکمت : شرح مسافرتها و سفرنامه های میرزاعلی اصغرخان حکمت شیرازی ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1379 ش ؛ مهدی فرخ ، کرسی نشینان کابل ، چاپ محمدآصف فکرت ، تهران 1370 ش ؛ یغما ، سال 1، ش 9 (آذر 1327)، ش 10 (دی 1327). / محمدآصف فکرت / بخش دوم، برگرفته از مجلّۀ یغما، سال نخست، شمارۀ 9: شام هری [سرودۀ] جناب سردار نجیب الله خان توروایانا، وزیر معارف افغانستان صحرای هری زمرّدین است اسفند کنون، نه فروردین است کهسار هری، چو اخگر دل از پرتو آفتابِ آفـــــــــــــــــــل گلگونه شود، نظر ربایـــــد بر حسن هری همی فـــــزایـــــد دامان فلک شدست گلنــــــار ناهیـــــد فرازِ آن پدیــــــــــــدار رقّاصۀ آسمان، چو سیــــماب بی تاب شدست و در تب و تاب +|+|+|+ در دامن کوه، کوچیی چند بگسسته ز کوی و شهر، پیوند افراخته اند چادران را افروخته اند آذران را بر پای درخت، طرف جویی بنشسته بت سیاه مویی افشانده سلاسل سیه را در بند سیه فکنده مه را +|+|+|+ ای شام هرات! رشک ایّام ای ساعت سعد و گاه احلام سحریست دم فسونگرت را نور سحراست معجرت را این کهنه سپهر لاجوردی کز پرتو مهر گشته وردی دارد به من فسرده رازی خاموشی اوست طرفه سازی ای سرخی نیم رنگ گردون یاد آور ِ آن عـذار گلگون ای اختر آسمان زرقا برق نگهی ز توست پیدا کاز خویشتنم برون نماید وین قلب فسرده خون نماید +|+|+|+ در خاک هری فسرده رازیست هرموجۀ رود او گدازیست +|+|+|+ ای رود چنان همی نمایی کاندر پس سالها جدایی چون عاشق رسته از سلاسل پیموده صحاری و منازل ره برده به کعبۀ امانی بشکسته فسون لن ترانی در کوی نگار خود رسیدی از بند جبال خود رمیدی آن بند سیاه سر به کیوان وان حصن حصین قوم افغان آن قلب ورم نمودۀ خاک سرچشمۀ رودهای چالاک کهسار بلند هند کوه است گهوارۀ عظمت و شکوه است +|+|+|+ ای رود به یار خود بیامیز در زلف سیاه اودر آویز از خاک سیه بنفشه برکش وز سبزه پرند سبز در کش پیرایه به این عروس بربند دخت هری است سهل مپسند در نرگس او فتن نهان است وز سنبل او شکن عیان است از فتنۀ نرگسش حذر نیست وز حلقۀ سنبلش گذر نیست ای رود! تو زادۀ جبالی دانای دقایق جمالی برگیر عنان و تند مخرام در خاک هری دمی بیارام ای رود! تو را نوای عشق است در غُرّش تو صدای عشق است برگوی حدیث عشق برگوی آسای دمی ازین تکاپوی +|+|+|+ ای شام هرات در بر خویش پنهان منمای اخگر خویش وی دخت شفق مپوش رو را مفشان به عذار خویش مو را آآظةآ بخش سوم، یادداشتهای شادروان علی اصغر حکمت از شادروان توروایانا، برگرفته از کتاب افغانستان-سویس آسیا، با مقدّمه، حواشی و ویرایش آصف فکرت (این کتاب منتظر چاپ است) نجیب الله خان و انس خان: دکتور نجیب الله خان توروایانا و دکتر محمد انس خان دوتن از دولتمردان دانا و بافرهنگ افغان، پسران سردار محمد یونس خان پسر سردار محمد یوسف خان پسر امیر دوست محمد خان بودند. سردار نجیب الله خان در کنار تبار اشرافی خویش کمالات و فضائل اخلاقی بسیارداشت؛ خوش سیما، خوش بیان، مؤدّب، ادیب، شاعر و داستان نویس بود. گرایش بزرگمردی چون علی اصغر حکمت یکی از نشانه های شخصیت والای اوست. او در افغانستان به مناصب عالیه از سفارت تا وزارت رسید. برادرش دکتر محمد انس نیز از مردان فاضل و دانشمند افغانستان بود که در فیزیک دکترا داشت. او بارها به وزارت معارف و مطبوعات رسید(نگارندۀ این سطور در سالهای 1352 تا 1357 هر هفته در انجمن فرهنگی وزارت اطلاعات و کلتور ازمصاحبت و لطایف سخنان و بدایع نکات شادروان دکتر انس خان بهره مند بود). در فلورانس - ایتالیا شادروان علی اصغر حکمت، انس خان را در 25 خُرداد(جوزا)1329 / 15 ژوئن 1950 در فلورانس دیده است و چنین می نویسد: "... نهار از دکتر جمالی وزیر خارجۀ عراق که سال گذشته چنین موقعی در تهران نزد ما بوده، دعوت کرده بودم. آقای انس خان نمایندۀ افغانستان، برادر نجیب الله خان، که با او نیز سابقۀ دوستی در کابل دارم، و امروز وارد شده، از او نیز دعوت کردم. بیست و یک روز بعد، نیز در ایتالیا در قصر سریستوری به اتفاق آقای انس خان، نمایندۀ افغانستان، به پلاس پیتی رفتیم. در آنجا نمایش معروف اپرای امرچینی را در هوای آزاد می دادند که بسیار از حیث تزئین و صفا و موسیقی و رقص تماشایی بود. آقای انس خان از من دعوت کرده بلیط خرید و تماشا کردیم." در هندوستان سال 1332ش/1954م که حکمت سفیر ایران در دهلی بود، نجیب الله خان سفارت افغانستان را در هند به عهده داشت. اما حکمت می نویسد که او سالهاست با نجیب الله خان دوستی دارد.(از ان جمله سال 1326ش در کابل دیدارهای مکرر با او داشته است). 2 دیماه (جدی)/10ژانویه، دهلی، کنفرانس یونسکو "...در ساعت شش ضیافتی به چای در هتل امپریال از طرف آقای پروفسور همایون کبیر معاون وزارت فرهنگ داده شده بود... با آقای نجیب الله خان سفیر کبیرافغانستان در باب جشن هزارۀ ابن سینا صحبت کردم و وعده نمود که به کابل بنویسد که افغانستان نیز در این جشن شرکت نماید". در 22 دیماه حکمت ضیافت نهاری به افتخار مدیر کُلّ یونسکو و رؤسا و نمایندگیها می دهد که نجیب الله خان نیز در شمار مهمانان است. حکمت در 24 و 26 همان ماه نیز با نجیب الله خان دیدار داشته است. دوست دانای قدیمی - متاسفانه سفیر انگلستان شده است! 3 بهمن (دلو)/ 23 ژانویه، دهلی: "... ساعت چهار و نیم به دیدن آقای نجیب الله خان سفیر افغانستان رفتم. در دفتر سفارت خود پذیرایی نمود. مرد بسیار متین و مهربان است و با من سالهاست دوستی دارد. ولی امروز اطلاع می داد که متأسفانه به کابل فراخوانده شده است و تا یک ماه دیگر دهلی را ترک می کند. ظاهراً مأمور سفارت انگلستان شده است. اگرچه برای او و خانواده اش پیشامد خوبیست؛ ولی من از این که دوست دانای قدیمی خود را ترک می کنم، بسیار متأسف گشتم. اطّلاع بسیار راجع به هندوستان و علمای قدیم و جدید هند و اوضاع دیپلوماسی دارد. فعلاً نیز شیخ السفرا می باشد. بیش از پنج سال است که در هندوستان به سفارت مأمور است". 8بهمن/28 ژانویه "...ساعت 10 آقای نجیب الله خان سفیر افغانستان به بازدید آمده بودند. بعد کتاب شرح احوالات لاهوتی را از تهران فرستاده بودند، به ایشان دادم بخوانند و نظر خود را دراین باب بگویند. چون از قرار معلوم، به شرحی که درآخر کتاب نوشته است، به افغانستان رفته است". در جیمخانه 15 بهمن/4 فوریه "...اول شب به اتفاق آقای دولتشاهی به کلوب جیمخانه رفتیم. اتفاقاً دم در بود که با آقای نجیب الله خان مصادف شدیم. مهربانی کرد و بازگشت و با ما نشست و ما را به جرعۀ شربتی پذیرایی نمود. چون شخص ادیب و با کمالیست، غالباً مجالس ما با ایشان به صحبتهای ادبی و شعر می گذرد. این شعر را از فیضی دکنی می خواند که حاکی از استعمال قدیم "شراب شور بدمستی می آورد" بود: درین دیار گروهی شکرلبان هستند که باده با نمک آمیختند و بدمستند" 13 بهمن/2 فوریه "... امروز ساعت 10 سفیر کبیر ژاپون آقای نیشایاما به بازدید آمد. چون به مناسبت مسافرت و مراجعت نجیب الله خان سفیر افغانستان مجلس مهمانی در روز سه شنبه آتیه فراهم کرده ایم، از او نیز دعوت شده است که برای نهار به سفارت ایران بیاید". 16 بهمن / 5 فوریه امروز عصر آقای نجیب الله خان سفیر افغانستان در جیمخانه به مناسبت ورود هیأت نمایندگی فرهنگی افغانستان دعوتی کرده بودند و تمام هیأت دیپلماتیک نیز بودند... شب را نیز به شام در عمارت حیدرآباد هوس از طرف شورای فرهنگی هندوستان دعوت داشتیم... بعد از صرف شام چند تن از موزیکدانان هندی، با اسباب و آلات موسیقی هندی، نغمات هندی می نواختند؛ از جمله دختری که خواهرزادۀ دکتر تاراچند است، طنبور می نواخت و بعد از آنها ضیاء قاریزاده قطعه ای به فارسی امروز ساخته بود، به مناسبت ورود به هند قرائت کرد. و نیز آقای برشنا که نمایندۀ فرهنگی افغانستان در تهران است، اشعاری به آواز خواند. معلوم شد آواز و صوت خوبی دارد. شب خوشی گذشت". ضیافت وداع از جانب سفیر ایران "... امروز در سفارت به نهار ضیافتی برای وداع با نجیب الله خان سفیر افغانستان ترتیب داده بودم و از ساعت یک و ربع مدعوین آمدند. 23 نفر بودند، ازین قرار: 1و2 نجیب الله خان و خانم.... نهار آبرومند بود. مقدمه در سالون و صرف نهار در سفره خانه و صرف قهوه در باغ انجام گرفت.و مهمانان خیلی خوش بودند. در خاتمۀ نهار نطق مختصری به زبان انگلیسی نموده با نجیب الله خان وداع کردم و به رسم سر راهی یک جلد رباعیات خیام مذهّب چاپ جدید به او هدیه نمودم. او نیز در جواب نطق بسیار گرم و پر محبتی نمود و اشاره به سوابق عهد و مسافرت او به ایران که مهمان ما بوده، نمود. آقای آلن[سفیر کبیر امریکا] نیز چند کلمه در ابراز محبت به ما هردو سخن گفت. ساعت چهار مهمانان متفرق شدند". 21 بهمن/10 فوریه "... در ساعت یک و ربع بعد از ظهر در کلوب جیمخانه مجلس ضیافتی نهار در تودیع نجیب الله خان سفیر افغانستان، از طرف دکتر بطامی [وزیر مختار سوریه] تشکیل شده بود. این جانب نیز دعوت داشتم. بعد از ظهر به اتفاق نجیب الله خان به منزل آمدیم..." بخش چهارم، ابیاتی از ماتمسرود(مرثیۀ) استاد خلیلی در سوگ توروایانا، برگرفته از دیوان استاد این ترکیب بند، بزمگاه رفتگان عنوان دارد: مرحبا ای صدر دانا در وطن باز آمدی در وطن ای نور چشم مرد و زن باز آمدی هرکجا بودی دلت در حسرت این خاک بود خوب شد ای عاشق خاک وطن باز آمدی بزمگاه رفتگان روشن شد از دیدار تو تا تو ای چشم و چراغ انجمن باز آمدی بود طبع روشنت دریای موّاج سخن لب چرا بربسته از نطق و سخن باز آمدی روی بنما دوستان جویای دیدار تواند شایق طبع گهر ریز شکر بار تو اند ازچه خاموشی کنون؟ آن طبع گوهرزا چه شد؟ طبع گوهربار کو؟ آن منطق گویا چه شد؟ رازها بشکافتی اما به پیش راز مرگ آن ضمیر رازجو آن دیدۀ بینا چه شد؟ آن لب جانبخش بی شهد تبسم کس ندید چین بر ابرو بسته ای آن شیوۀ شیوا چه شد؟ اشک گرمت در غم مظلوم بی تقصیر کو؟ آه سردت در پی بیچارۀ شیدا چه شد؟ در صف آزادگان سرو تو واژون شد چرا؟ نقش آمال عزیزانت دگرگون شد چرا؟ گرچه در ظاهر به رنج زندگانی ساختی خویش را در چشم باطن جاودانی ساختی گرنداری قصرهای آسمانی عیب نیستی در زمین فضل قصر آسمانی ساختی گنج گوهر گر نماند از تو چه غم باشد که تو خویشتن را خازن گنج معانی ساختی می نهند اینک جهانی را به خاک غم که تو از جهانی فکرها خود را جهانی ساختی درد کشور در دل بیمارت آخر خانه کرد در دل بیمار با دردی که دانی ساختی شمع آسا سوختی در خاک غربت ای دریغ سوختی اما به غمهای نهان ساختی اشکهای دوستان شمع شب تار تو باد از دیار دور می آیی خدا یار تو با د...(اسد /مرداد)1344 =+=+=+=+=+=+=+=+=+=+=+= در معنای نام دوم یا تخلّص توروایانا جست و جوی من ره به جایی نبرد تا از حسن اتفاق امشب سخنی با دوست گرامی و دانشمند جناب استاد واصف باختری داشتم و وجه تسمیۀ توروایانا را از ایشان پرسیدم. معلوم شد که نام یکی از فرمانروایان آریانای باستان بوده است. تمام شد سخن در احوال سردار ادیب و دانشمند و کارگزار دانا و با فرهنگ روانشاد نجیب الله خان توروایانا. چهارشنبه 31 دسمبر 2008 شهر اتاوا – آصف فکرت

چهارشنبه ۱۱ دي ۱۳۸۷ ساعت ۱۴:۵۹