آن روزها - حسن خان شاملو

حاکم خوشنویس هراتاگر به صورت، خان هری ست، در معنی،سواد روی زمین یک ده از ولایت اوست (ناظم هروی)حدیث کازرگاه و دیدنیهایش به صد دفتر نمی گنجد. به هرکنجی، به هر دیواری و به هر سنگی که بنگری، روایتی است و حکایتی از فرهنگ و هنر خراسان، یا به گفتۀ تاریخنگاران مصر قدیم، شرق؛ که شرق هم ترجمۀ خاور و خراسان است. درین نوشتار که سخن از حسن خان شاملو حاکم سخنور، سخندان، هنرمند و هنرشناس هرات ا ست چرا از کازرگاه سر کردیم؟ آن هم دلیلی دارد که به بیان آن می پردازیم. هنگامی که زیارت کنندۀ آرامگاه روانپرور پیر هرات، خواجه عبدالله انصاری، وارد صحن آرامگاه شده و به تربت آن بزرگ نزدیک می شود یکی، از چیزهایی که توجه او را به خود می کشاند، سنگ مرمرین بزرگی است که به صورت قائم بر پهلوی راست و نزدیک به گوشه یی که بر جانب لوح مزاراست، استوار گردیده است. بر این سنگ، دو بیت، به خطّ نستعلیق خوش و جلی، به صورت برجسته نقش بسته و به اصطلاح کتیبه نگاران نقر گردیده است. این خطّ خوش و این دو بیت دلنشین، از حسن خان شاملوست:دهــــد تا ســـــاقی عـــرفان دلت را جام هشــــیاریدرآ در بـــزمــــگـــــــاه خــواجـــه عبدالله انصــــاریبود لوح مزارش نازنین ســـــــروی که از شــــوخیمــــلائک را، چــــــو قـُـمری، کرده گرم نـاله وزاریکسی که سنگ زیبا و قد برافراختۀ مزار پیر هرات را ندیده باشد، شاید که این تشبیه اندکی بدو غریب نماید، ولی آنکه دیده باشد، بر طبع حسن خان شاملو، به خاطر این تشبیه زیبا، آفرین خواهد گفت. دریغا که سنگ نفیس محمل خط زیبای حسن خان شاملو را، چنانکه در تصاویر اخیر دیده ام، رنگ آمیزی کرده اند، و بیگمان این کار آسیب فراوان بر این اثر نفیس هنری و تاریخی رسانیده است. نمیدانم کدام صاحب سلیقه و کار شناس رنگ شیمیایی (کیمیاوی) تیره را بر رنگ طبیعی و زیبای مرمری بر تر شمرده است.حسن خان شاملو، در سدۀ یازدهم هجری حاکم هرات بود و افزون بر خصوصیتهای سیاسی و اداری، شاعری شیرین سخن و خوشنویسی برجسته نیز بود. جلوه هایی از هنر حسن خان شاملو در مدایح شاعر شیرین کلام و نامور هرات، ناظم هروی، بازتاب یافته است. ناظم هروی که در مدایح خویش صفات حسنۀ حاکم هرات را برمی شمارد، در بسیاری از قصاید به طبع روان و خوشنویسی حسن خان اشاره دارد و در برخی از قصاید به نازکیها و دقایق هنر خوشنویسی ِ خان می پردازد.حسن خان نیز گویا از هنرشناسی ناظم لذّت می برد، چنانکه باری قطعه یی به خط خویش به ناظم می بخشد و ناظم به پاس این عنایت این ابیات را(صـ 570) در وصف آن قطعه به حسن خان تقدیم می نماید:ای خـــــان کامگـــــــــار که از نور مدح تــــوکلکــــم چراغ انجمن روزگار شــــــــــــــــــــدتا از ســــــواد مشق تو شد صفحه رو ســــــفیددر چشم عاشقـــــان خط خوبان غبار شــــــــــددادی بــــــه قطعه یی رقم عزّتـــــم کــــــــه دلاز شـــــوق دیدنـــش چو نگه بی قـــــــرار شــدتار نگــــــــه ز دیدن مشــــکین ســـــــــــــواد اودر رنگ و بـــــــــو مسوّدۀ زلف یار شــــــــــــددر چارباغ هـــــــــــوش رســــــــــان رباعی اشطبعــــــــــــــــم به صد چمن گل معنی دچار شـداین قطعه را چو دید به دســـتم بدین صفــــــــــــاگلـــبرگ، بار خاطــــــــر بــاد بهــــــــــار شـــــدباشــــــــــــــی عزیزِ مصر ِ بزرگی که خط ّ ِ تومنشــــــــور اعتبـــــــار من خاکســـــــــــــار شد و باری حاکم به خانۀ ناظم می رود و ناظم که در آن هنگام در خانه نبوده، قصیده یی در این باب در عذر تقصیر و سپاس از عنایت حاکم انشاد نموده است که در دیوان(صـ 523) او درج است. ناظم در ترکیب بندی، پس از تشبیب و نسیب، گریز به مدح حسن خان می زند و پس از دو بند که در ستایش بخشندگی، دلیری و دادگستریش داد سخن می دهد، به ستایش شعر و خط ّ او می پردازد و می گوید:ســــــوختند از شـــــــــرم نظم دلکـــــش رنگــــــین توجزو اســـــــــــــتعداد خود معنی طرازان جـــهـــــــانسطر سطر خط ّ مشــــکینــت چو موج آب خضــــــــرمردمــــــــــــان دیـده را بخــــشــــد حیــــــــات جاوداندر قصیدۀ دیگری، به مطلع:وقت آنست که از بوی گل و عطر سمنزخم ناســــــــور شود ناف غزالان ختنناظم پس از انشاد 23 بیت، در وصف بهار و طبیعت، چنین به ستایش حسن خان می پردازد:شاه بیت غزل قدر، حسن خان، که بودخال وصفش نمک صفحۀ رخسار سخنو پس از چند بیت به همین منوال، شعر و خط ّ حسن خان را چنین می ستاید:شــعله از گرمی گفتار تو افسرده زبانقلم از تربیـت دست تو شمشـــیر دهندفــتر دعــوی سلطانعلی و میر علی در زمان هنـر کلک تو تقویم کهـــــنصفحۀ مشق تو از روی مزلّف خوشترنثر تقریر تو از کلک جواهر احســـن ناظم، در قصیدۀ دیگری به مطلع:گوشۀ ابرو نمود، صیقـــــــــــــل باد بهارپاک شــــــــــــد از زنگ دی آینۀ روزگار پس از انشاد 25 بیت و یک تجدید مطلع، گریز به مدح حسن خان می زند و چنین می گوید:مرتبۀ حسن تو دمبـــــــدم افزونتر استچون اثر دولت خان خراسان مـــــــدارو پس از برشمردن دیگر صفات او، به وصف شعر و خط ّ او می پردازد، و خامۀ حسن خان را شهریارِ شهرِ خوشنویسان می داند:سـاقی طبع تو کرد، غارت یک بزم هوشهر می نظمی که ریخت در قدح اشــــتهارتیزی اندیشــــــــــه ات بر سر میدان نطقداده دم تیــــــغ را جوهـــــر چـــوب چنارهر ورق مشــــق تو در نظــــــر آگهـــــانروی پریچهره ایست، زلف بر او پود و تاراز رقمــــــش یافته، نظم سواد هنــــــــــــرتا شده د ر شهر خط، خامۀ تو شــــــهریارناظم در یک لامیّه خط حسن را با خط یاقوت مقایسه می کند:چون ز جوی هنـــرت آب هنر موج زندخط یاقوت شود خشک تر از نقش سفالناظم در بهاریّه یی به مطلع:بهـــــــــار آمد و چیده شـــــد بزم بستانســــــر سال گردید از جـــــــــام نیسان در حالی که صفات دیگر از جمله دلاوری حاکم هرات را چنین می ستاید:در اقلیـــم خصم تو راحت نباشــــــــــــدچو خورشید در شب چو گل در زمستانبی درنگ به ستایش خوشنویسی او می پردازد:بنــــــــــــازم خط دلکشت را که وصفشسخن را کند صـــــــاف چون آب حیوانکسانی که از رتبــــــــــــــۀ خوشنویسی به سلطانعلی می نویســـــــــــــند فرمانبه امـّید تعلیــــــــــــــــــــــــم بر آستانتبود دستـــــــــــشان بر کمر چون قلمدانگره بر گره گــــر بود زلـــــــــف معـنی به انگشت یک حرف بگشایی آســـــــان جناب استاد محمد قهرمان، که دیوان ناظم هروی به همت ایشان تصحیح و در سلسلۀ انتشارات آستان قدس در مشهد مقدس چاپ شده، در مقدمۀ دیوان، فصلی در احوال ممدوحان ناظم، از جمله حسن خان شاملو(صفحات بیست ویک – بیست و شش)، نگاشته اند:...حسن خان شاملو، پس از درگذشت پدر خود، حسین خان، در سال 1027، همچون او به فرمان شاه عباس اول، بیگلربیگی هرات و امیرالامرای خراسان شد. وی سرداری دلیر بود و چند بار مهاجمان ازبک را شکست داده است. ناظم این پیروزیها را تهنیت گفته.حسن خان شعر می سرود و حسن تخلص می کرد. در خط نستعلیق استاد بود. منشآت او به سال 1971 به چاپ عکسی رسیده است. وی مشوّق و مربـّی شعرا و هنرمندان بود. میرزا ملک مشرقی مشهدی، فصیحی هروی و اوجی نطنزی چند سال در دستگاه او بسر برده اند.ناظم رشادتهای حسن خان را بارها ستوده است و نیز صید افگنی او را. نمونه هایی از توصیف شعر و خط خان را می بینیم:تا دامن اوراق فلک برگ امــــید اســـتزان نخل هنر میوه که نامــش قلم او ستدر عالــــم معــــنی سخـــــن روح فزایتصبحیــست که امـّید مـسیحا به دم اوست...دو مصرعســت یکی تیغ و دیگری قلمشکه در قصیدۀ فطــرت بلند و تازه اداستحـُسن ِ خـِتام ِ این مطلب را رباعیی می آوریم که ناظم هروی در آن نظم خویش را در خوبی همپایۀ خط ّ ِ حسن خان می داند:روزی که سواد جسم و جان شد روشنســــر شد قلــــــم زبان به تحریر سخن آرایـــــش صفحـــــۀ تــــولاّ ی عــــــلی<div style="BORDER-RIGHT: medium none; PADDING-RIGHT: 0in; BORDER-TOP: medium none; PADDING-LEFT: 0in; PADDING-BOTTOM: 1pt; BORDER-LEFT: medium none; PADDING-TOP: 0in; BORDER-BOTTOM: windowtext 1pt solid; mso-element: para-border-div; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt"><p class="MsoNormal" dir="rtl" style="BORDER-RIGHT: medium none; PADDING-RIGHT: 0in; BORDER-TOP: medium none; PADDING-LEFT: 0in; PADDING-BOTTOM: 0in; MARGIN: 0in 0in 0pt; BORDER-LEFT: medium none; DIRECTION: rtl; TEXT-INDENT: 0.5in; PADDING-TOP: 0in; BORDER-BOTTOM: medium none; unicode-bidi: embed; TEXT-ALIGN: center; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-padding-alt: 0in 0in 1.0pt 0in" align="center">دادنـــــد بــــه نظـــــم ناظم و خط حسن<p class="MsoNormal" dir="rtl" style="BORDER-RIGHT: medium none; PADDING-RIGHT: 0in; BORDER-TOP: medium none; PADDING-LEFT: 0in; PADDING-BOTTOM: 0in; MARGIN: 0in 0in 0pt; BORDER-LEFT: medium none; DIRECTION: rtl; TEXT-INDENT: 0.5in; PADDING-TOP: 0in; BORDER-BOTTOM: medium none; unicode-bidi: embed; TEXT-ALIGN: center; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-padding-alt: 0in 0in 1.0pt 0in" align="center">------<p class="MsoNormal" dir="rtl" style="BORDER-RIGHT: medium none; PADDING-RIGHT: 0in; BORDER-TOP: medium none; PADDING-LEFT: 0in; PADDING-BOTTOM: 0in; MARGIN: 0in 0in 0pt; BORDER-LEFT: medium none; DIRECTION: rtl; TEXT-INDENT: 0.5in; PADDING-TOP: 0in; BORDER-BOTTOM: medium none; unicode-bidi: embed; TEXT-ALIGN: center; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .75pt; mso-padding-alt: 0in 0in 1.0pt 0in" align="center">چهارم رمضان المبارک برابر15سپتامبر 2007 - شهر اتاوا - آصف فکرت</div>

يكشنبه ۲۵ شهريور ۱۳۸۶ ساعت ۳:۰۹