آن روزها

بیدل و نسخه شناسی

نسخه نویسی بیدل بیشتر دوستان در حلقۀ کاتبان نسخه شناسند، یا در کار نسخه شناسی سرگرم پژوهش و یا دوستدار نسخ و کتب خطی اند. بسا که به نسخۀ خطّیی برخورده ایم که خوشمان آمده و خواسته ایم نسخه یی از آن برای خود تهیه کنیم. با اجازۀ مالک نسخه یا همینگونه بی گذرنامه به رونویسی نسخه پرداخته ایم و صاحب نسخه یی شده ایم. در این سوی زمین نسخه برداری از هر اثر پروانه می خواهد و مالک هر اثر دارای حق مشخص و مسلّمی است که دیگری حق تجاوز به آن حق را ندارد.این اشاره را بدانجهت آوردم که دوستان بیندیشند که آیا در آن سوی زمین چنین فرهنگی نبوده است؟ پس به بیدل روی می آوریم. ابوالمعانی میرزا عبد القادر بیدل که مردمان بلخ و بخارا و کابل و د هلی و بهار از سده هاست که می شناسندش و دوست می دارندش و اکنون در ری و طوس و شیراز و سپاهان نیز درِ دوستی برویش گشوده اند و حرمتش می دارند.در این سطور یادی از نسخه شناسی و نسخه نگاری ابوالمعانی میرزا عبدالقادر بیدل می شود، که در ضمن آن هم با فرهنگ بیدل در این زمینه آشنا می شویم و هم اصطلاحات و اطلاعاتی از او به دست می آوریم.بیدل نزد دوستی هم مشرب، شاه قاسم، نسخه یی" از مجموعۀ رسائل سلف" می بیند و از ان میان "کلمات شیخ طریقت شبلی" را بیشترمی پسندد. شاه قاسم به او اجازه می دهد که مدتی آن را نزد خود نگهدارد به عبارت بیدل به او می گوید که " چندی تماشایی این مجمع اسرار بایدت بود و این مصاحب فدسی را انس خلوت تأمل باید نمود". با آن هم بیدل به رونویسی نسخه اقدام نمی کند. تا آن که در دیداری دیگر " رخصت تحریر آن نیز وسیلۀ روشن سوادی دیوان سعادت گردید و فراهم آوردن اجزای مرقوم دفتر جمعیتی به شیرازه رسانید." به این ترتیب، آن دوست به او اجازه می دهد نسخه را برای خود رونویسی (استنساخ) کند. بیدل نسخه را رونویسی می کند. مقدمه یی هم به آن می افزاید و منظومه یی هم به همین مناسبت می سراید و به عبارت خودش " ذیل اختتام را به نظم این قطعه مزین" می سازد:دارد این نســـــــــخه ازعلوم کمالیابس ورطــــــب چون کتاب مبینبزم هوش از لطــــــــایفش روشنباغ فهـم از معارفــــش رنگیـــــننقطه بر خط ســـــــواد دیده فریبلفظ و معنی بهــار طبـــــع نشــینسطــــــر مشکین به صفحه آراییهمچو ابرو طــــــراز لوح جبیــنورق ســـــاده هــــــم به زیبــــاییسـحر ایجــــــاد طلعــت سیمــــیننســخـــۀ دلگشــــــای از عظــمت توأم دســــــــتگاه چـــــــرخ برینمحو آثـــــار فضـــل بین سـطــور نقطه ها ســــــاز چشــمک پرویندر ســـــواد و بیــــاض اوراقــش شـــب و روزاز دل هم آینـــه بینیعنی از امتـــــــیاز ســــایه و نورصبح وشـام دگر ظهــــــور کمینمی دهـــــــد طالبــــــان معنـی رانظم او انتظـــــــام ملک یقــــــینکه به کــسب ثبــــــــات آگــــاهینسخــــــه گیرند ازین بنــای متیننثرش افکنـــــــده دام رعنــــــاییاز رگ گل به صفحۀ نســـــــرینکای حریفـــــــان معرفت صیـــاددام مرغان راز،نیســـــت جزایناز می معــــنی و دوائــر خــــطآگهی مسـت ســـــاغر تحســــینســیرهرنقطه همچومردم چشــممرکزآییــنۀ شـــــــــهود یقیـــــنگشته روشن زجاده های سطورراه ســرمنزل حقـــیقت دیــــــنحرف حرفـــش به مســند اوراقدانش ارشـــــــاد معرفت تلقـــینالفش در ســـواد یـــکتـــــــــاییازاحد می دهد نشـــان که ببــینگر حقیقت طلب کنی ز مجـــازدامن ازگـــرد این نقوش مچیـنســــــجدۀ بی اشــــارتـی داردکان الف دردل منـــــست مکینلیک از راه انقــــلاب وجـــــودپیشش افتاده ام ســـری به زمینتی و ثی داغهــــــا به دل دارندکز چه افتــــــاده ایم دور چنین؟نقطه یی بیش نیســـت دوری ماورنه چون بی به نســــبتیم قرینجیم، حی، خی نــقوش تأدیـــبندکه بحق راست باش وکج منشیناز خطا هم صواب مطـــلوبستدرکجی راست مــــیرود فرزینپیــــکر دال و ذال تنبیــــه استیعنی ای سرکشــــان جهل کمینالف قد چو خم شــد از پیــــــریتیشـــــۀ نخل آرزوست همــــینری و زی می زنــد به دل ناخنکازچه چون واومانده یی غمگیننبری تا رهی به علـّــت خویــشچون الف یک نفس زپا منشـــینســــین زدندانه غیرشــین گردیدورنه فرقــــی نداشــت آن تا اینطول این آســـتین ز کوتاهیستوان دگر راســت کوتهی ازچینغافل ازصـــاد و ضاد نتوان بودیک نگه راست دردوچشم کمینگرکشد دیده تهمت چپ وراستنور پاکست از یســــــارویمــینالف طی چو دســــتۀ طـــنـــبورمیل در چشـــم وهـــم کرده یقینطی به یک نقطه اسم ظی گیردساز یک ساز ونغمــه ها چندینعین و غینـش به رفع نقطۀ وهمعیـــن یکدیگرند غیـــــر مبیـــناختلاف صور به این نسق است محو معنی شو و حضور گزینفی ازآن پای نـــــاز کرده درازکه به قاف قنـــاعت است قرینقاف در سلک غنچه خسبانستســر زانوست بسـتر و بالــــینگر کشیدی سری به جیب رضااز گلســـــتان امن گل می چینکجی کاف عین راســـتی استسه الف با همند گشـــــته قرینیعنی آنجا که راســــتان جمعندراســتیهاست در کجی تضمینلام قــلا ّب آرزوی دلـــــــستبهر مـــاهی میم صیـد کمــــینمقصد از میم وصل معرفتستلام آغوش شـــوق طــالب دینمیم گوید زبـــــان هــــذیان رانیست جز بســتن دهان تمکینتا ز جیب تو فتنـــه گل نکــندغنچه سان غیرخامشی مگزینوضع نون نامــدار آگاهیـــستحلقه اش خاتمـست نقطه نگینگر تو هم آگهی ز نقطـــۀ دل خویش را کن احاطه و بنشینواو دروعظ تسُت کای مغرورمـــایل عجز باش سجده کمینسـرکشیها چوکاف خیره سریستنقــطه گرد وبه سجده پوش جبینچشـــمۀ هی به دیده می گویدصافدل آن که شد تهی از کینصفر گشتن فزودنست به علمصافی آییــنه ییست معنی بینیا از آن گام میـــزند معکوسکاز تمامی نمی شــود تسکینبه بــدایت رجوع باید کــــرداصل کار نهایـت است همینبیدل، پس از اتمام نسخه و افزودن منظومه، آن را به ملاحظۀ آشنای عارف که همان شاه قاسم بوده باشد، رسانیده و مورد تحسین او قرار گرفته است. به عین عبارات بیدل « امید قبول آن جناب ترحم قباب به تحفه آرایی جبین عرض بالید، و نقد ناقص عیاری به محک التماس رسانید. عطوفت آهنگی قانون کرم به وجد تحسینها پرداخت و بی نوای محفل نیاز را به زمزمه های آفرین نواخت».شهر اتاوا- 3 می 2007آصف فکرت================<div style="FONT-SIZE: 14px; MARGIN-BOTTOM: 100px; LINE-HEIGHT: 30px; FONT-FAMILY: Arial">بیدل و نسخۀ آشفته در یکی از شماره های پیش نگاشتم که ابوالمعانی میرزا عبدالقادر بیدل در سالهای اخیر با سروده های نازکخیالانه و عرفانی خویش در ایران نیز هواداران فراوانی یافته است. در همان شماره، مثنویی در باب یک مجموعۀ دستنوشته از بیدل آورده شد. امروز هم رقعه یی از این سخنور والامقام در باب یک نسخۀ خطی می آوریم. این رقعه که مفاد آن را می توان در یک جمله ( این نسخه به درد نمی خورد ) بیان نمود، نمودار نثر منشیانه – شاعرانه و تکلـّف آمیز بیدل است. مخاطب رقعه معلوم نیست، اما دو رقعۀ پیش و پس از این رقعه به شکرالله خان نگاشته شده بوده است: در تنبیه تصحیح کتاب کهنه عبرت نگاها! این متن حاشیۀ قدیم، که تبرّکا ً در کتابخانه نگهداشته اند، نه قابل آن است که از رویش نسخه توان برداشت و نه شایستۀ این که به ذوق آن، بر تضییع اوقات توجه باید گماشت. فرسودگیهای مرور ایام، آن سوی عظام رمیمش پرورده، و تفرقۀ امتداد زمان، آن طرف اوراق خزانش محشـّی کرده. ورقها به آن بی التیامیست که که اگر وصـّال اجزای تخیل در هر رقعه لخت دلی صرف کند، از عهدۀ ربط برنیاید؛ و خطوط به آن بی سوادی، که اگرکاتب دبستان تأمـّل، در هرنقطه، مردمکی به کار برد، سیاهی در نظرها ننماید. از فرط کرم زدگیها، هر صفحه، هزار چشم به مطالعۀ معنی ِ عدم گشاده؛ و هر حرف به صد مغاک غور موهومی فتاده. سقمی ندارد که صحت به حواشی تصورش بار تواند یافت، و تفرقه نه چندان که جمعیت معمای شیرازه اش تواند شکافت. فراهم آوردن این جنس اجزا، پیکر پوسیده را عمر دوباره بخشیدن است، و از گیاههای متلاشی تازگی ِ بهار دمانیدن. نفس سوز جهد را در الفاظش مباهات سرافیلی است، و خیال بند غور را در ایجاد معانیش ناز جبرئیلی. نخستین جریده که منقول عنه لوح محفوظ تصور می توان نمود امروز به مطالعه رسید و اولین مسوده که رایحۀ عقل کُل مستخرج از او گمان باید کرد، بالفعل موضوح گردید (یعنی نامۀ شما را گرفتم و خواندم ). اگر نسب نامۀ مولویت بزرگان موقوف شرح او باشد، در آتش انداختن به از آنست که بر روی آب باید آورد؛ و اگر خرد استعداد آبا به عرض آن منحصر است، برباد دادن اولی تر که طبیعت را غبارآلود ننگش باید کرد. ثوابی به از این نیست که به توقع اصلاحش عذابی بر بی دماغان نگمارند، و به تکلیف صحتش بیماری مزاج بیدلان روا ندارند. نقل از رقعات بیدل(Roq’at e Bedil) صص. 7 و 8 30 ماه می 2007 آصف فکرت </div>

پنجشنبه ۱۳ ارديبهشت ۱۳۸۶ ساعت ۱۸:۴۸