آن روزها

غزنه با شیراز دارد ربطهای معنوی

خلیلی و سخنوران ایرانگزاف نیست که بگوییم هیچ شاعر وسخنور، و در کُلّ هیچ شهروند بیرون از مرزهای سیاسی، به اندازۀ استاد خلیل الله خلیلی مورد استقبال، توجه و گرامیداشت شاعران و ادیبان زبردست ایرانی نبوده است. در این یادداشت کوتاه، نگاهی مختصر داریم بر پیوندهای فرهنگی میان روانشاد استاد خلیل الله خلیلی ملک الشعراء وقت افغانستان و چند تن از استادان مسلّم شعر و ادب ایران. سالهاست که خلیلی دیده از جهان پوشیده است و دوستان ایرانیش نیز. اما نشانه های درخشنده و جاویدان آن دوستیها همچنان خوش می درخشند و خوشتر اینکه این درخشش جاودانه است نه مستعجل و دوام آنها بر جریدۀ عالم ثبت.حبیب یغمایینوجوان بودیم و در هرات، که با دیدن دیوان نوین استاد روانشاد ملک الشعراء خلیلی، با وجد و شگفتی ایام شباب، دریافتیم که بزرگان شعر و ادب ایران برای استاد خلیلی «شعر گفته اند»! این دیوان به همت کتابفروش با فرهنگ هراتی، حاج محمد هاشم امیدوار، انتشار یافته بود. در آغاز دیوان، غزلی از شادروان استاد حبیب یغمایی، ادیب سخنور و مدیر دانشمند مجلّۀ یغما، در یک صفحۀ مخصوص، با حروف درشت چاپ شده بود:در شعرو ادب داد هنر داد خلیلی از پیشروان پیشتر افتاد خلیلی همواره سخنگو بوَد و شاد که فرمود ارباب سخن را به سخن شاد خلیلی بنهاد می نشأه فزا باده کشان را بر خوان ادب ، خانه اش آباد، خلیلیدر عرصهء گیتی به نوی ولوله افکند حافظ صفت از طبع خداداد خلیلی پرسند گر امروز که استاد سخن کیست گوییم هم آهنگ که استاد خلیلی تا نام ز افغان و ز ایران به جهان استنام تو به تاریخ بماناد خلیلیشاید این دریافت آسان ما برای آن بود که این غزل زیبا آسانتر و زودتر به نظر می آمد وبه تفحّص و تصفّح مزید نیازی نداشت، که ما دران سنین یک سر داشتیم و هزار شور. البته در همان روزها کتابچه ای هم به نام پیوند دلها چاپ شده بود که آن را هم مرحوم امیدوار در کتابفروشی خود داشت و در آن سروده هایی از شاعران ایران در ارتباط با خلیلی و پیوند میان کابل و تهران چاپ شده بود. در ادامۀ این یادداشت، فشرده ای از مکاتبات و مراسلات منظوم میان استاد خلیلی و اساتید سخنور ایران را ملاحظه خواهید فرمود. موضوعی که در گذشته به آن اخوانیات، یعنی برادرانه سرودها، می گفته اند.ملک الشّعراء بهارملک الشعرا خلیلی ماتمسرود یا مرثیه ای در مرگ ملک الشعرا بهار دارد. در دیوان یاد شده است که این مرثیه را مرحوم گویا اعتمادی، روز پنجم ثور/اردیبهشت در مجلس یادبود ملک الشعرا بهار در سفارت ایران در کابل قرائت نموده است. چند بیت از این مرثیه را با هم می خوانیم:دریغا که آن ماه تابان نشستهبلند آفتاب خراسان نشستهدریغا که ملک سخن بی ملک شدکه از تخت معنی سلیمان نشستهوزید از کجا تندباد خزانیکه از پا درخت گل افشان نشستهمهین اوستاد سخنگوی طوسیچرا این چنین زار و نالان نشستهمگر لب فروبسته از گفت و گو شیخکه افسرده اندر گلستان نشستهمگر خشک شد زنده رودش که صائبچنین خشک لب در صفاهان نشستهسیه پوش گشته سخنگوی سرخابمگر در غم مرگ خاقان نشستهبهاری فروچید زین باغ دامنکه از نغمه مرغ سحرخوان نشستهبزرگ اوستادی که در ماتم او قلم تا دم حشر گریان نشستهنه در ماتمش مویه ایران کند سرکه افغان هم از غم در افغان نشستهز آغاز تاریخ، ایران و افغان سر خوان دانش چو اخوان نشستهسخنور نباشد به یک مرز منسوبچو تاجیست بر فرق کیهان نشستهملک رخ به تهران نهفت و من اینجاستایشگر وی به پروان نشستهدنیا طاهریدر اوایل دیوان خلیلی، قصیده ای از دنیا طاهری می خوانیم. دریغا که با وجود اقامت 19 ساله درمشهد مقدس، و استفاده از محضر قاطبۀ سخنوران خراسانی، با نام و یاد این سخنور گرامی آشنا نشدم. دنیا طاهری، با حضور ملک الشعراء، در مشهد شور و صفای دیگری می بیند:شهر مشهد را کنون شور و صفای دیگر استچونکه اینک میزبان شـــــاعر دانشـــور استبدیع الزّمان فروزانفراوستاد اوستادان زمانه، فروزانفر، نیازی به تعریف ندارد. سال1345 خورشیدی خلیلی در جدّه است اندوهگین از اینکه نامۀ بدیع الزمان فروزانفر بدو نرسیده است:نکردی به نامه مرا یاد استاددل شادت انده مبینــاد، استــاداو خطاب به فروزانفر می گوید:تو باشی در آنجا که روید ز خاکشگل و لاله و سرو و شمشاد، استادکهن بوستانی که سرو بلندشز باد خزانیست آزاد، استادبه هر سنگ آن داستانها نوشتستز پرویز و شیرین و فرهاد، استادمن اینجا که هر خار در پهنه دشتشبراین روزگاری دهد یاد، استاداو پس از آنکه از جدّه و آن سرزمین سخن می گوید، به یاد کهن بوم و بر خویش می سراید:مرا زادگه بود آنجا که خاکشدهد از بهشت برین یاد، استادچمنها گل و لاله و نرگس آردچو هر بامدادان دمد باد، استادازآن گونه گون باغهای نگارینبه لب مانده انگشت بهزاد، استادهمه تودۀ سیم، هنگام بهمنهمه خرمن زر به خُرداد، استادتناور درختان ورزنده بر کوهچو گیو و چو گودرز و گشواد، استادخلیلی در جده از بی همزبانی شکوه سر می دهد و ازین درد می نالد و آرزو می کند که کاش همزبانی او را به نامه یی و پیامی یاد کند و دل نازکش را شادی بخشد.دریغا که از همزبانان جدایمازین درد نالم به فریاد، استاددلم شاد گردد اگر همزبانی در این گوشه آرد مرا یاد، استاداو که دل در گرو مهر فروزانفر دارد، این چامۀ دُرّ دری را به نام او رقم زده ودر پایان آرزومند دوام سرسبزی باغ سخن از خامه و سخن اوست:من این دُرّ درّی به نام تو کردمکه تو دُرشناسی و استاد، استادمرا مهر تو کرد گستاخ، ورنهکه زیره به کرمان فرستاد؟ استادعجم تا زمین را به زا برنگاردبه ارض عرب تا بود ضاد، استادزمین سخن باد سرسبز از تو گل آرزویت مریزاد، استاد فروزانفر جوهری و سخن شناس است. او نیز دیده به راه پیک آشنا داشته، که خلیلی را سلیمان ملک سخن می شناسد. سخن خلیلی چنان نزد او ارجمند است که آن را صلۀ پیش پرداختۀ مدیحۀ خود می داند:اوستادا زبعد عهد درازنامه ای سوی ما فرستادیآشنایان عهد دیرین را پیک نوآشنا فرستادیهُدهُد مژده ور سلیمان وارتا به شهر سبا فرستادیپیش تا من کنم مدیح تو سازصلتم از سخا فرستادینعمت بیکرانه بخشیدیگنج بی منتها فرستادیفروزانفر که هجر خلیلی را کشنده و سوزنده دیده اکنون قصیدۀ او را خونبها و کوثر خویش می یابد:ریختی خون من به دشنۀ هجرهم مرا خونبها فرستادیسوختی جانم از فراق و مراکوثر جانفزا فرستادیفروزانفر با دلبستگی به تفنّن در این قصیدۀ جوابیّه پرداخته و پنداری فرصت را برای سیر و گشت در باغچه های رنگارنگ بوستان دانش خویش مغتنم می شمارد. گاه آهنگ موسیقی دارد و می گوید:زخمه راندی تو بر ستای ضمیرگوش دل را نوا فرستادیباربد وش نوای جان آهنگبه نوآیین ادا فرستادیپرده برساختی به راه عراقدر صماخ هوا فرستادیبرکشیدی ز چنگ دل آوازنغمۀ دلربا فرستادیو گاه اصطلاحات و عباراتی از تاریخ، جغرافیا، و مناسک می آورد. پنجاه و شش بیت این قصیده در دیوان خلیلی موجود است و ما، پرهیز از درازشدن سخن را، به یاد چند بیت بسنده کردیم. فروزانفر توسن اندیشه را چنان نغز جولان می دهد که خود در حسن مقطع به دشواری کار انشاد این چکامۀ دلنشین اشاره دارد:از بر من خیال غم بگریختاین طربنامه تا فرستادیلیک طبع مرا به پاسخ شعردر دم اژدها فرستادیاستاد بدیع الزمان فروزانفر به نثر نیز خلیلی و سخن خلیلی را ستوده است. این چند سطر را از خامۀ فروزانفر، که در پایانۀ دیوان استاد خلیلی آمده و ظاهراً در تابستان 1341 نوشته شده است، نقل می کنیم:"... با اینکه خلیلی اسلوب و روش پیشینیان را در ترکیب الفاظ و جمل روایت می کند، ولی در ابتکار مضامین و ابداع معانی، فکری توانا و معنی آفرین دارد و ازاین رو قوت معنی را با فصاحت و جزالت و حسن ترکیب توأم ساخته است... خلیلی علاوه بر مقام شاعری نویسنده و محقق است و فنون ادبی را نیک می داند و چیره زبان و سخنور نیز هست و مجالس خطابه را به بیان شیوای خود آرایش می بخشد. وفا و حسن عهد و جوانمردی و ظریف طبعی و نکته سنجی از صفات خاصۀ اوست..."و برای خلیلی چه دردآوربوده است خبر درگذشت چنین دانشی مرد و دانا دوستی را شنیدن. او در بغداد این خبررا شنید و این ابیات را در رثای استاد بدیع الزّمان فروزانفر سرود:در صف اهل دل آن مرد که یکتا باشدلاجرم مردن وی ماتم دلها باشدفری آن مرد که گرید قلم ازفرقت وی تا قلم باشد و دل باشد و دنیا باشداوستاد فضلا رفت فروزانفر و حیفکه جهان خالی ازآن عارف والا باشدآسمانی گهری داشت زمان، سخت بدیعنابجا یافت که در تودۀ غبرا باشدکاخ حکمت که وی افکند پی از پا نفتدتا بپا پایۀ این طارم خضرا باشدکاروانها شد و آن قافله سالار ادبحیفش آمد که در این مرحله تنها باشدرفت در بزم سنائی که در آن محفل قدسبلخی و سعدی و عطّار هم آوا باشدبلخ تا قونیه بر مرگ کسی می نالدکه به راز دل این طایفه بینا باشدسعید نفیسیادیب نامور، زباندان، محقق و مؤرخ بزرگ معاصر شادروان استاد سعید نفیسی در گزارش دلنشینی که از سفر چهار ونیم ماهۀ خویش به افغانستان ، در تابستان و خزان 1330، نوشته است، دیدار خلیلی را چنین وصف می نماید:"...چیزی که در سفر کام مرا بیش از همه شیرین کرد، مصاحبت شبانروزی با شاعر معروف خلیل الله خلیلی بود. پیش از انکه به دیدار وی نایل شوم، و رابطۀ ناگسستنی با او بهم زنم، سه مجلّد کتاب آثار هرات که احاطۀ سرشار وی را در تاریخ می رساند، نصیب من شده بود و می دانستم با دانشمندی متبحر روبرو خواهم شد.از نخستین روزی که با او روبرو شدم، لطف طبع و سیمای جاذب و مردمی و مردانگی و کرامت نفس و قریحۀ سرشار و روی گشادۀ وی چنان مرا فریفت که وی را در عداد مردان نادری که درین سوی و آنسوی جهان دیده ام می شمارم، و یقین دارم کسانی که ازاین نعمت دیدار برخوردار شده اند، با من از هر حیث هم داستانند.مصاحبتهای طولانی، چه درکابل و چه در گردشها و سفرهای پی درپی در نزهتگاههای فراموش ناکردنی افغانستان، چه در هندوستان و چه در تهران، چنان در میان خاطرات گوناگونم جای خاص دارد، که بدین اختصار نمی توانم وصف کرد.کسی که با تراوشهای رشیق و شیوای طبع این شاعر بزرگ کمترین آشنایی را بهم زند، در همان نظر اول می بیند که امروز وی در میان همۀ سرایندگان افغانستان، که بیش و کم شاهکارهای دلنواز در شعر فارسی دارند، به محیط ادب ایران نزدیک تر و آشناتر از هر آشناییست...."صادق سرمدسخنسرای نامور، صادق سرمد ، قصیده ای با عنوان کعبۀ دلها، در ستایش مولوی جلال الدین محمد بلخی، و قصیده ای دیگربه نام جرگۀ شیران سروده و هردو را به دست مرحوم سرور گویا اعتمادی به خلیلی فرستاده بود. خلیلی غزلی با این مطلع به سرمد فرستاد:خُرّم آن باغ که این سنبل بویا داردفرّخ آن بحر که این گوهر والا دارداز این غزل یا منظومه، هفت بیت در دیوان استاد آمده است که وی در آن سخنسرایی سرمد را می ستاید و در دو بیت از قصاید کعبۀ دلها و جرگۀ شیران چنین یاد می کند:خاصه شعری که درآن سوزِ نَی مولاناجرس قافلۀ کعبۀ دلها داردچامۀ جرگۀ شیران دل من پرخون کردآه ازآن شیر که صد سلسله برپا داردو اشارۀ زیبایی به کوشش گویا در پیوند ادبی میان دو ملک الشعرا شده است:دل من با دل سرمد شده پیوند به شعرسر این رشته به کف سرور گویا داردو سرمد قصیده ای به همین وزن و قافیه در خوشامدگویی خلیلی، هنگام سفر به تهران، سروده است، با این مطلع:آمد آن دوست که در دیدۀ ما جا داردبه تماشا شدم او را که تماشا داردسرمد در این قصیده یکایک اوصاف خلیلی را، که پیشتر خوانده و شنیده بوده، برمی شمارد و می گوید:شکر و صد شکر که باز آمد و دریافتمش که چه شیرین سخن و منطق گویا داردسرمد که خلیلی را در خانۀ خویش به مهمانی خواسته است، شعر شیرینتر و زیباتری با این مطلع تقدیم استاد نموده است:چو بر در زد، صدای در به گوشم آشنا آمدچو در وا شد، نگه کردم که: یار همصدا آمدسرمد می گوید با آنکه خلیلی به نام، مهمان اوست اما او خود میزبان و «صاحبسرا» ست، و در مقطع می گوید:درود سرمد ارزانی به ایرانی و افغانی که ایرانی و افغانی دو دست یکصدا آمدزندگانی سرمد کوتاه بود و خلیلی را سوگوار ساخت، چنانکه می گوید:گریه بریاد یار باید کردکار ابر بهار باید کرددل زارم به یاد سرمد سوختنالۀ زار زار باید کردلالۀ داغدار خونین را برمزارش نثار بایدکردمحمود فرّخسید محمود فرّخ شاعر و ادیب نامور خراسان نیز با خلیلی ، چنانکه از مکاتبات منظومشان آشکاراست، پیوندی دوستانه و صمیمی داشته است. در قصیده ای که شادروان فرّخ به سال 1345 خورشیدی سروده، به گرمای عربستان که ملک الشعرا خلیلی در آنجا سفیر کشور خویش بوده است، اشاره می کند و در ضمن اشارات دلنشین و زیبایی به طراوت هوا و فضای کابل آن روزگار دارد:ای نسیم آذری ازطوس بگذر بر حجاز کز تف گرما خلیل ماست در سوزو گداز....او بود پروردۀ آب و هوای خطّه ایکز برش هردم نسیم خلد دارد اهتزازآنکه تا دیدست سروو کاج پغمان دیده استباشد از خرمابنش اکراه و از خار احتراز...از برخی ابیات قصیدۀ فرخ برمی آید که او آن را در پاسخ به نامۀ خلیلی انشاد نموده است:نامۀ زیبای او وان چامۀ شیوای اوچونکه صادر گشت از آن خامۀ معجز طرازاین دل مرده ازآن جان یافت وز نو زنده شدطبع افسرده ازآن فرصت نمودی انتهاز...خلیلی نامۀ منظوم فرخ را با قصیده ای که در دیوان او گلبانگ صفاهانی عنوان دارد، پاسخ گفته است. از این نامه برمی آید که آن دو در خراسان شبهایی را هم شبستان شعر و ادب بوده اند. مطالب این قصیده از یک پیوند ژرف و استوار دوستانه میان دو سخنور حکایت دارد. همچنان از این قصیده درمی یابیم که فرخ درآن ایام مرحلۀ هفتادسالگی و خلیلی شصت سالگی را درنوردیده بودند: سخن کز مشرق دل خاست نور زندگی آردپیام آفتاب آرد طلوع صبح نورانیمرا هر حرف آن نامه به یاد آورد ایّامیکه مرغ دل به کویت داشت اقبال پرافشانیبه یاد آورد آن شبها که با هم روز می کردیمجدا زاشوب این دنیای وحشتزای ظلمانیتو بودی شمع آن محفل، همه پروانه وش دورترفیقان دبستانی، نواسنجان بستانیمرا لرزد دل از حسرت در این لحظه چو یاد آرماز آن موهای تابنده برآن پرنور پیشانیاز آن کلک سخن پرور که چون راند حدیث دلدل ابر بهاری بشکند زان گوهر افشانیز حال من چه می جویی که شرح درد بسیار استمطول را نمودم مختصر دیگر تو خود دانی( گویا اشارۀ خلیلی به انجمن ادبی خراسانیان است که هر هفته در خانۀ فرّخ برگزار می شده است. این جلسات تا پایان زندگانی ظاهری استاد سید محمود فرّخ ادامه داشته است. در سالهای اقامت نگارندۀ این سطور در خراسان، جلسۀ ادبی هفته وار در منزل غزلسرای نامور خراسانی، استاد محمد قهرمان، دایر بود که در آن اغلب اساتید سخن مقیم خراسان شرکت می ورزیدند و حتّی سخنوران تهران و شهرهای دیگر که به مناسبتی به مشهد می آمدند، آن جلسه را مغتنم می شمردند. هریک از حاضران شعری می خواند و نکته ای می گفت و می شنید. استاد قهرمان با گرمی و گشاده رویی از میهمانان که دیگر با آن دیدارهای مکرر و چندین ساله، صاحبخانه شده بودند، بزرگمنشانه پذیرایی می نمود. دریغا که بسیاری از آن سخنوران و عزیزان مقیم وادی خاموشان شده اند.)از یک قصیدۀ خلیلی بر می آید که سید محمود فرّخ کتاب معروف خویش- سفینۀ فرّخ را به استاد فرستاده و او این قصیده را انشاد نموده و به دست مرحوم سرور گویا اعتمادی به فرخ گسیل داشته است. این چکامه در بردارندۀ نکات مهم فرهنگی-تاریخی است:سلام من که رساند به سوی خطّۀ طوسبه خطّه ای که فلک می زند به خاکش بوسدر آن خجسته دیاری که از پی تعظیمفتد کلاه تبختر ز تارک کاووسبه خوابگاه بلند آفتاب مشرق فیضکه می زنند ملایک برآستانش بوسبه زادگاه مهین اوستاد اهل کمالکه قرنها نشود کاخ رفعتش مطموسکسی که می رسد از تربتش هنوز به گوشصدای فتح و نهیب سوار و نعرۀ کوسسپس درود به فرّخ، سخنسرای بزرگکه کرد روی سخن را به تازگی چو عروسسفینۀ غزلی بهر من نمود روانبه خنده صد چمن گل به جلوه صد طاووسسپس به یکانگی و همدلی و همداستانی اهل ادب و فرهنگ اشاره می کند و استادانه و لطیف، کار اهل دل را از اهل دول و روش رادمرد فرهنگ را از منش جناب سرهنگ جدا و مشخص می دارد:به اختلاف زمان و مکان جدا نشوندجماعتی که شدند از ازل بهم مأنوسیکیست شاعر بلخ و یکیست شاعررومچنانکه شاعر غزنه یکی و شاعر طوسسخنوری و سیاست زهم جدا باشندچنانکه عالم معنی ز عالم محسوسستاره ای که به قلب سنائی و سعدیستچگونه تابد از زیر مغفر سیروساو در این بیان گله ای رقیق و دقیق از یکی از نویسندگان سیاستنگار دارد که از تفصیل ماجرا می گذریم، زیرا که اکنون هرسه تن شهروندان شهرخاموشانند.فرّخ در پاسخ، قصیده ای خطاب به گویا دارد که درآن طبع روان و شعر استادانۀ خلیلی را می ستاید و می گوید که با خواندن این شعر خلیلی دیگر برای او سخنسرایی آسان نیست:ازین پیش فرخ بدانسان که دانی گهی طبع با چامه ای آزمودیاز این چامه برمن در طبع بستیدر اشک و حسرت به رویم گشودیز آزرم روی خلیلم در آزرکه می سوزم امّا نه پیداست دودیدر شیرازخلیلی در 1339 مهمان دانشگاه شیراز بوده و این غزل را که در هواپیما سروده، در مهمانی دانشکدۀ ادبیات آن دانشگاه خوانده است. مژده ای شیراز، من بوی بهار آورده امپیک گلزار دلم، پیغام یار آورده اماز حدیقه زی گلستان وز سنائی سوی شیخرازهای بس نهفته آشکار آورده امغزنه با شیراز دارد ربطهای معنویحرف بسیاراست من در اختصار آورده امملّت افغان و ایران غمگساران همندغمگساری را حدیث غمگسار آورده اماز بدخشان دل شوریده در شیراز حسنشعر رنگین همچو لعلی آبدار آورده امشور درسر، شعر برلب، گل به دامن، جان به کفدر خرابات مغان چندین بهار آورده امشادمان ازبخت خویشم کاندرین گلزار شوقاز نهال دوستی صد گل ببار آورده امنورانی وصالباری، در ایامی که خلیلی در شیراز بود، دکتر نورانی وصال سخنور نامدار شیرازی که رئیس انجمن ادبی شیراز نیزبود، چکامه ای نغز در ستایش خلیلی سرود که چند بیت آن نقل می شود:ای مهین شاعر ای خلیلی رادخواندم اشعار آبدار تو راای تناور درخت باغ ادبجاودان باد برگ و بار، تو رامهر یزدان نگاهبان باشداز خزان طبع چون بهار تو راحافظا سر ز خواب خوش بردارکامد از راه دوستدار، تو راسینه پرجوش آمد از ره دور میهمان بزرگوار، تو رابس دریغ آیدم از آنکه مدام نیست در شهر ما قرار، تو رالیک دانم همیشه با شیرازهست پیوند استوار، تو راای مهین اوستاد فضل و ادبدادم این قطعه یادگار، تو راگر حقیر است و ذرّه وار، ولیبخشدش طبع مهر وار توراعلی محمد مژدههم در شیراز دکتر علی مژده خطاب به استاد خلیلی می گوید:تو ای دانشی شخص آزادمردکه زی ملک دارا شدی رهنوردتن پاک در رنج انداختیسوی پارس اورنگ جم تاختیز سعدی خداوند و فرهنگ و رایشنیدی بسی نکتۀ دلگشایهمان حافظ آن اسمانی سروشسرودت بسی راز در گوش هوشسخنها که نامحرمان نشنوندبجز اهل معنی بدان نگروندتو از کشور آشنا آمدیبر آشنا با صفا آمدیز پیر هرات آن خداوند حالسنائی که وی را نباشد همالچه پیغام دادی بدان هردو شاهکه ما را نبوداندران بزم راهبر دوستان میهمان آمدیچو جان بلکه بهتر ز جان آمدیسزد گر به پای چنین میهمانکند مژدۀ خسته دل بذل جانناصحنوای آشنا قصیده ای زیبا و استادانه است، از شادروان ناصح، رئیس وقت انجمن ادبی تهران، با این مطلع: رسید، از دم جان پرور سروش به مننوید دولت دیدار اوستاد سخنخلیلی آنکه ز اعجاز کلک عیسی دمدمید فضل و ادب را روان تازه به تنناصح قصیده را با این دوبیت پایان می دهد:گرفته نام تو روی زمین و مانی توبرآسمان ز فروغ ضمیر نور افگنچنان که گفت سخن گستر عراق کمالشب زمانه به روز مرادت آبستنحبیب شیرازی دوست ایام آوارگیبهار و جوانی عنوان قصیدۀ غرّاییست که خلیلی آن را به نام « حبیب من آن یار شیرازیم» مصدّر ساخته و در حاشیه چنین آمده است:هدیه به یار عزیز و حبیب سخندان فاضل شیرازیقصیده با این مطلع آغاز می شود:فروریخت ابر سیه در چمنگهرهای روشن چو دُرّ ِ عدناستاد این قصیده را در بهار سال 1983 در ایالات متّحدۀ امریکا سروده است. قصیده با وصف زیبای زیباییهای بهار آغاز می شود. از شکوفه و بنفشه و نسترن و یاسمن و نرگس و لاله و جوی و شب و ستاره سخن می گوید تا به وصف صبحدم می رسد:گهی نیم شب نور مه در نهانبه گوش گل آهسته گوید سخنگهی صبحدم پرتو آفتابهمه رازها را کشد در علناین جاست که سردی نسیم بامدادی سر آزار شاعر دارد وخلش خار هجران را به یاد سخنور نازکدل می آورد:سر خار را تیز کرده نسیمکه هردم خلد در دل زار منخلد در دل من که یاد آورمبه خون تر شده خارخار وطنمرا خار انبار گشته به دل چو باری که برشانۀ خارکناینجا دیگر شکوائیّۀ استاد آغاز می شود. یادحسرت آمیز ایام جوانی، درد پیری و رنج غربت این شکوائیۀ را، با همه جانسوزی دلنشین می سازد؛ تا به تخلص می رسد و قصیده را چنین پایان می دهد:سرودم من این چامۀ دلپذیرنوآیین نوایی به ساز کهنبه یاد مهین دانشی مرد نیکنوازشگر جان به خلق حسنحبیب من آن یار شیرازیمبگویای اسرار جان هموطندر آوارگیها به من یارشدچه نیکو بود یاد گار محن(امروز که این یادداشت را می نویسم، به یاد می آورم بامداد یک روز آدینۀ سال 1365 خورشیدی را که در مشهد مقدس، در خانۀ یکی از اعاظم عالمان آن دیار ، شادروان استاد سعیدی کاشمری، بودیم. در آن روز یکی از بزرگان شیراز، به نام آقای رئیسی، نیز در آنجا بود و چون چکاره بودن و کجایی بودن نگارندۀ این سطور را در یافت، سخن از استاد خلیلی و همنشینی او با یکی از دوستانش، به گمان اغلب همین آقای حبیب فاضل شیرازی، آغاز کرد و روایاتی از او به زبان آورد که نمایانگر رنج غربت و بی همزبانی استاد در آن سالها و درغرب بود. امروز که بیست و سه سال از آن گفت و گو می گذرد، تمام آنچه که آن بازرگان نجیب شیرازی در آن روز گفت کلمه به کلمه در یاد من و چهرۀ او در برابر دیدۀ پندار من است.)رهی معیریمی دانستید که رهی آخرین شعرش را به خلیلی سرود؟خلیلی در سفری که به تهران داشت، از بیماری رهی معیری، غزلسرای نامور معاصر آگاه شد. او با غزلی و دسته گلی به بالین رهی شتافت. این ابیات از آن غزل است. نوبهار هزار خرمن گلطبع چون نوبهار توست رهیابر نیسان گلزمین سخنمژۀ اشکبار توست رهیبرشو ازجا که شاهد معنیسخت در انتظار توست رهیسرکن آن خامه را که مرغ ادبپایبند شکار توست رهیدر سپهر سخن چو بدر منیرغزل آبدار توست رهینه غزل بل هزار گنج گهردر جهان یادگار توست رهیتو مخور غم که خاطر یارانهمه جا غمگسار توست رهیدر دیوان خلیلی غزلی از رهی معیری نقل شده که گویا در پاسخ غزل خلیلی سروده شده و گفته اند که این غزل واپسین شعر شادروان رهی است ولی غزل نشان می دهد که در پاسخ یک نامه سروده شده است. در این صورت باید پذیرفت که رهی غزل استاد را در نامه ای دریافت نموده بوده است. چند بیت ازغزل جوابیّۀ رهی را می خوانیم:دردا که نیست جز غم واندوه یار منای غافل از حکایت اندوهبار منرنج است بار خاطر و زاریست کار دلاین است از جفای فلک کار و بار منعمری چو شمع در تب و تابم، عجب مدارگر شعله خیزد از جگر داغدار منور زانکه همدمیست مرا دلنشین غمیستپاینده باد غم که بود غمگسار منپیک مراد، نامۀ جان پرور تو راآورد و ریخت خرمن گل در کنار منشعری به تابناکی و نظمی به روشنیمانند اشک دیدۀ شب زنده دار مندیگر به سیر باغ و بهارم نیاز نیستای بوستان طبع تو باغ و بهار منبردی گمان که شاهد معنیست ناشکیبدر انتظار خامۀ صورت نگار منغافل که با شکنجۀ این درد جانگدازغیر از اجل کسی نکشد انتظار من فرداست ای رفیق که از پاره های دلافشان کنی شکوفه و گل بر مزار منوین شکوه ها که کلک من از خون دل نگاشتبر لوح روزگار بود یادگار من( خاطره ای دیگر به یادم امد، از روزهای جوانی و درس و دانشگاه و دلبستگی به شعر و غزلهای عاشقانه. شعر رهی را خوش می داشتم. نه تنها من که همۀ یاران و دوستان و همدرسان من. و برای دلبستگی به شعر و غزل رهی، در آن مرحله از زندگی، هزار و یک دلیل داشتیم. چون رهی درگذشت، ما را اندوهی جانکاه فرا گرفت. تصور می کنم درگذشت رهی معیری چهل سال پیش از امروز، به سال 1346 یا 1347 اتفاق افتاد. من سال سوم یا چهارم دانشگاه را می گذراندم. غزلی سرودم در رثای رهی با این مطلع:رفت از جهان شهنشه ملک سخن رهیبنهاد عمر شعر دری رو به کوتهیمقطع نیز به یادم مانده است که چنین بود:فکرت بگو به مردم ایران که با شمادر ماتم رهی همه داریم همرهیاین غزل در روزنامۀ کاروان، در کابل چاپ شد و چندی بعد گویا کاروان به ادارۀ مجلّۀ یغما رسیده بود، زیرا غزل در آن مجلّه نیز به چاپ رسید. سالها بعد نسخه ای از دیوان رهی در تهران به دستم رسید که همان بیت، یعنی مطلع، یا شاید هم مقطع غزل من، بر صدر رویۀ اول جلد آن کتاب نقش بسته بود. روان رهی و روان خلیلی و همۀ رفتگان شاد باد.)جهانگیر تفضلی جهانگیر تفضلی شاعر، ادیب و دیپلمات خراسانی، سفیر وقت ایران در کابل بود. گویا از خلیلی چشم آن داشته که چون از محل کار خویش، بغداد، به کابل می آید، او را با خبر سازد؛ مثلاَ او را به خانۀ خویش بخواند یا خود به خانه اش بیاید. که نه چنین شده و نه چنان. تفضلی این قطعه را به خلیلی فرستاده است:آرزوها داشتم تا ازعراقباز آید اوستـــــــاد بی بدیل...گفته بودم تا که او از ره رسد بیگمان سویم کند پیکی گسیلمی رسم با سر به کویش بی درنگکاندرین ره دل بود جان را دلیل...بوی جوی مولیان جویم از اوبی فغان دجله و غوغای نیل...آمد استاد و ز من یادی نکرددیدم آن، کم بود، اندر مستحیل...از چه رو استاد با من، ای دریغسرد بود، آنسان که آتش بر خلیل...ای خلیلی ای گرامی اوستادای تو در ملک سخن چون ژنده پیلبیش ازین بفکن به شاکردی نظرکز خراسانست و از بومی اصیل...خلیلی قطعه ای به همان وزن و قافیه در جواب تفضلی گفته است:بامدادان چامه ای آمد به کفازتوانا چامه پرداز نبیلاز جهانگیر، آنکه دارد خامه اشنغمه از بانگ درای جبرئیل...از خراسان می دهد این چامه یاداز تجلّی گاه مردان جلیلاصل چون ستوار باشد، لاجرماستوار و سربلند آید نخیلشاعر طوس آمده در غزنه بازطوس و غزنه قصّه ها دارد طویلآمده تا در دیار مولویباشد این خواجه، غزالی را وکیلاوستادا مهربانا سروراای به مهر و فضل و دانش بی بدیلگر دو روزی شد به دیدارت درنگنیست جز هنگامۀ پیری دلیل...علی اصغر حکمتشادروان علی اصغر حکمت، ادیب، پژوهشگر و مترجم دانشمند و سیاستمدار نامور که روزگاری وزیر خارجه و زمانی هم سفیر ایران در هند بود، ترجمۀ فارسی شکانتلای کالیداس را به خلیلی فرستاد. خلیلی این قطعۀ دلنشین را دربیان سپاس به حکمت انشاد نمود:باز از شهر سخن برخاست آوازی که دلزنده شد از فیض روح انگیز جان افزای آنموج زد دریای حکمت، گوهری آمد پدیدآفرین بر گوهر و دریای حکمتزای آناز سلیمان سخن گم گشته بود انگشتریدر تو پیدا گشت ای آصف کنون مأوای آندفتری سویم فرستادی که آید بوی عشقدر مشام جانم از پنهان و از پیدای آنگر بیفشارم، چکد از حرف حرف آن شراببسکه خیزد مستی و شیدایی از معنای آنطوطیان هند شد شکّرشکن زین شعر نغزای خوشا شیراز و این طوطیّ شکّرخای آنبر کلاه دوشیانتا برنهادی تاج گلاز گلستانی که سعدی گشت گل پیرای آنهند و شیرازی ندارد داستان اهل عشقعشق هرجا پا گذارد دل بود دنیای آن هرکجا حسنیست دلکش، منظر انوار اوستنرگس بستان این، یا سبزۀ صحرای آنهرسخن کز دل برآید، قصّۀ عشق است و بسگرچه باشد اختلاف لفظ در انشای آنطرفه بنیادی پی افکندی در اقلیم سخنکز حوادث دور باشد تا ابد مبنای آنحجازی مطیع الدولهخلیلی این دو بیت را به داستان نویس معروف، حجازی، گفته و در آن سه کتاب داستان اورا نام برده و ستوده است:ملک معنی شد حجازی را مطیعلفظ چون موم است اندر چنگ اومست سازد، حیرت آرد، جان دهدساغر و آیینه و آهنگ اوجلال همائیاین ابیات را ادیب بزرگ و استاد نامور دانشگاه شادروان جلال همایی به خلیلی نگاشته است:شادی به دل و جان و تن خستۀ من داددیدار روان پرور استاد خلیلیزی کعبۀ مقصود بخود راه نبردمنور شفقم کرد درین راه دلیلیقد اطربنی السمع لذکراک حبیبیقد برّحنی الشوق بلقیاک خلیلیطبعش بصفا تازگی عهد جوانیستکز یاد برد محنت پیری و علیلیسرسبزی اگر از سخنش وام بگیرددیگر نزند جامه فلک در خم نیلیشعر تر او نوبر انگور خلیلیستدانی که شیرین بود انگور خلیلیاز قاسم رسا ملک الشعراء آستان قدساز بادۀ پرشور سخن اهل ادب را بنموده چو من سرخوش و سرمست خلیلیاز زلف عروسان سخن کرد گره بازبرما در اندوه و محن بست خلیلیبرخاست غبار غم دیرینه ز دلهادر محفل احباب چو بنشست خلیلیپرکرد ز گل دامن احباب ز گفتارنرخ گل و سنبل همه بشکست خلیلیریزد همه ذوق و هنر و لطف و طراوتاز خامۀ استاد زبردست خلیلیمؤیّددر دیوان استاد، مثنویی در شصت و پنج بیت، زیرعنوان "پاسخ استاد خلیلی به یکی از دوستان " آمده است. چنانکه در این چکامه می خوانیم، استاد آن را به دوستی به نام مؤیّد در پاسخ شعری یا نامه ای منظوم سروده است. نگارندۀ این سطور بر این گمان است که خلیلی این شعر را در پاسخ یکی از رجال معروف ادب و سیاست خراسان، مرحوم سید علی مؤید ثابتی سروده است. این مثنوی بسیار دردمندانه سروده شده و شاعر در آن از آتشی که در آشیان افتاده و نیز از رنج بی همزبانی و عدم تجانس فرهنگی در باختر حکایت و شکایت دارد. بیتی چند از این چکامۀ دلنشین را می خوانیم:ای مؤید ای سخندان بزرگ ای سخندان خراسان بزرگبیگمان تأیید حق در کار توستکاین اثر در گرمی گفتار توستشعر تو آتش به بنیانم فکندمهرآسا جلوه بر جانم فکند«دست من بگرفت و بردم پا بپا»در گذشته سالها و حالهابا تو بوسیدم در سلطان طوسشهر آن زیباتر از زیبا عروسبا تو رفتم در هرات باستانمهد مردان جلوه گاه راستانبا تو دیدم باز گازرگاه راخوابگاه خواجه عبدالله رادر حریم حضرت جامی شدیمهمکلام عارف نامی شدیمبا تو جستم مرقد محمود راخانقاه خواجۀ مجدود رابا سنائی گفت وگوها داشتیماز می وحدت سبوها داشتیمیاد داری شهر زیبای مرابوسه گاه آرزوهای مراکابل من آشیان جان مننوربخش مشعل ایمان منسپس او با هنرمندی خیال نقش میهن را برکارگاه سخن می کشد و شرح می دهد که چسان از خورشید تابان آن مرز و بوم مهر آموخته و از آسمانش درک جمال اندوخته، از مرغ شب سحرخیزی و از کهسار و رودبارش ناله و شور فراگرفته است. پس می گوید:ذرّه ذرّه هستیم از خاک اوستشور مستی در میم از تاک اوستاز غزالانش غزل آموختماز پلنگانش جدل آموختماین غزلها یار شبهای منستمونس آوارگیهای منستاستاد، شعر و سخن مؤید را خوش پسندیده و به تکرار آن را ستوده است:ای مؤید، ای سخنگوی مهینشاعر معجزگر سحر آفرینشعر شیوای تو آواز دلستخامۀ تو زخمه بر ساز دلستسپس به دگرگونیها و رخدادهای غم انگیز میهن اشاره می کند و نغز داد سخن می دهد تا آنجا که می گوید:برزمین پاک ما یک سنگ نیستکاندران خون شهیدی رنگ نیستبر گل و ریحان ما یک برگ نیستکاندران منقوش نام مرگ نیستشهرها درشهرها ویران شدهکشوری در حکم گورستان شدهگویا شاعر به خاور سفری داشته و پاسخ مؤید را دیر تر سروده و فرستاده است. این را مطلب را از پوزش شاعرانه اش در می توان یافت:عرض این نامه اگر تأخیر شدروز من در مرز پاکان دیر شدآن سوی خیبر بود مأوای منخانۀ من خانۀ آبای منبی وطن را هیچ جا آرام نیستصبح او چون صبح و شامش شام نیستمن دراینجا از جهان بیگانه امبی کسم، بی همدمم، بی خانه امابراهیم صهبا از مکاتبات جالب و آموزنده، نامۀ کذائی مرحوم ابراهیم صهبا و پاسخ خلیلی به اوست. نامۀ صهبا به گونه ایست که بیان و نقل آن در این سطور دشوار است؛ ولی خلیلی بزرگمنشانه و از سر فرهنگ، پاسخی سنگین و دلنشین به صهبا سروده است:آفرین بر تو و آن طبع توانا صهباشاد کردی دل آشفتۀ شیدا صهبادل من راه به خلوتکدۀ جانان داشتسر پرشور، مرا برد به شورا صهباای خوشا عشق و نظربازی و شبهای شبابساقی مهوش و ماه می و مینا صهباانجمن معرض آراست نه جولانگه شوقجای آرا نبود بزم دلارا صهباشعر و ذوق است چو آیینه، سیاست خارادور باد آینه از صحبت خارا صهباگلرخان نیز در این بزم به خشمند و عتابمی زند خار درینجا گل رعنا صهبا...تمام شد یاد مختصری از پیوندهای شاعرانه میان استاد خلیل الله خلیلی و بزرگان ادب ایران.سوم آذر/قوس 1387برابر با 23 نوامبر 2008شهر اتاوا-آصف فکرت

يكشنبه ۳ آذر ۱۳۸۷ ساعت ۶:۴۱